Калі Марына Сінявокая адчыніла дзверы, я ледзь не сказала ёй, што мяне запрасіла яе мама: Марына не выглядала як жанчына за 80. Высокага росту, з выдатнай выправай, у штанах і джэмперы. Чорныя валасы, у якіх амаль няма сівізны, сабраныя на патыліцы ў пучок. Маладыя, яркія вочы, ветлая ўсмешка. Лёгкая, энергічная хада. Марыне на выгляд не больш за 60 гадоў. На маю просьбу раскрыць сакрэт яе маладосці, Марына адказала, што трэба кахаць і жыць з мужам, які кахае цябе. На жаль, яе муж памёр у 1977 годзе, і з таго часу яна жыве адна ў аднапакаёвай кватэры ў новым будынку ў цэнтры Масквы. У яе вельмі ўтульная кватэра. Прыгожую сучасную мэблю дапаўняюць дэкаратыўныя чахлы ручной работы на канапавых падушках, зробленыя самой Марынай, і экстравагантныя чахлы на крэслах. Вялікая колькасць кніг – гэта тое, што першым кідаецца ў вочы пры ўваходзе ў кватэру. Марына – эрудзіраваны чалавек. Яна любіць чытаць сусветную класіку, кнігі пра гісторыю Другой сусветнай вайны, а таксама кнігі пра гісторыю яўрэйскага народа. Марына – чалавек, лёгкі ў камунікацыі, і ў яе шмат сяброў.
Знайдзіце гэтую інфармацыю на галоўнай старонцы Centropa
Націсніце / пазначце любы малюнак, каб даведацца больш …
Сям’я майго бацькі жыла ў Маскве. Нягледзячы на рысу [яўрэйскай] аселасці [1], якая была ў царскай Расіі, і на забарону на пражыванне яўрэяў у буйных гарадах, майму дзядулю Майсею Янаву было прадастаўлена такое права [на пражыванне па-за рысай яўрэйскай аселасці]. Ён быў салдатам, кантаністам [2]. Я не ведаю, дзе ён нарадзіўся, адкуль паходзіла яго сям’я. Я ведаю толькі, што ён адслужыў 25 гадоў у царскай арміі. Пасля заканчэння службы, кантаністам дазвалялася пасяліцца ў любым абраным імі месцы. Урад выдаваў ім грашовую дапамогу, што дазваляў ім пачаць уласную справу. Вядома, мой дзядуля ажаніўся; не ў маладым узросце, а ўжо адслужыўшы поўны тэрмін у войску. Мая бабуля Сара была маладзей дзядулі гадоў на дзесяць. Я не ведаю, адкуль яна была родам.
Мой дзядуля атрымаў ад дзяржавы даволі вялікую суму грошай і надзел зямлі. Ён пачаў уласную справу па пракаце конных экіпажаў, пабудаваў дом для сям’і, памяшканне для экіпажаў. Яго справа была вельмі прыбытковай. Бабуля вяла хатнюю гаспадарку. У дзядулі і бабулі было шэсць дзяцей. Дзядуля памёр у 1922 годзе, незадоўга да майго нараджэння. Ён быў пахаваны на яўрэйскіх Вастракоўскіх могілках у Маскве. Пасля смерці дзядулі, бабуля жыла з сям’ёй свайго старэйшага сына Іёна. Памерла яна ў 1935 годзе. Пахавалі яе побач з дзядулем згодна яўрэйскай традыцыі. Гэта было першае яўрэйскае традыцыйнае пахаванне, на якім я была. Пахавалі яе ў саване, а не ў труне. На могілках было шмат людзей. Пажылы яўрэй ў лапсердаку і капелюшы чытаў доўгую малітву. Усе слухалі яго вельмі ўважліва і паўтаралі за ім пэўныя словы малітвы. Жанчыны плакалі. Пасля пахавання мы не выконвалі ў сям’і жалобу. Магілы дзядулі і бабулі па-ранейшаму знаходзяцца там жа.
Акрамя бацькі, я была знаёмая толькі з трыма дзецьмі дзядулі і бабулі. Іён быў старэйшым братам майго бацькі, затым ішлі Ганна і Якаў. Я нават не ведаю, як клікалі двух іншых братоў бацькі. Бацька нічога не распавядаў пра іх. Мой бацька, Абель Янаў, нарадзіўся ў 1888 годзе. Старэйшы брат бацькі Іён быў на 16 гадоў старэйшы. Яшчэ да рэвалюцыі [гл. «Руская рэвалюцыя 1917 году»] [3] бацька ўзяў сабе рускае імя Уладзімір [распаўсюджаныя імёны, якія пераклікаюцца па гучанні ці сэнсе] [4], якое ў далейшым указвалася ў яго дакумантах.
Я практычна нічога не ведаю пра жыццё бацькі да майго нараджэння. Я не ведаю, ці была нейкая яўрэйская адукацыя ў яго ці ў яго братоў. Мяркую, што была, так як яго бацькі былі вельмі рэлігійнымі людзьмі. Бацька распавядаў, што дзядуля заўсёды насіў кіпу. Гэта адзінае, што я ведаю дакладна. Я не была знаёмая з дзядулем, так як ён памёр да майго нараджэння. Калі старэйшы брат бацькі вырас, ён пачаў дапамагаць дзядулі ў яго справе. Бацька скончыў рэальнае вучылішча [5]. Калі пачалася Першая сусветная вайна, бацьку прызвалі ў армію. Ён быў сігнальшчыкам. Вярнуўся бацька ў 1918 годзе, знайшоў працу бухгалтара і неўзабаве ажаніўся з мамай.
Я дакладна не ведаю, якая прафесія была ў Іёна, старэйшага брата бацькі. Думаю, што ён быў служачым нейкай канторы, але падрабязнасцяў я не ведаю. Іён быў жанаты на цудоўнай яўрэйскай жанчыне. Мне невядомае яе дзявочае прозвішча, але мы называлі яе Феня, Фенечка, і вельмі яе любілі. Феня была невысокая, поўненькая, з ямачкамі на шчоках, якія з’яўляліся пры ўсмешцы; а ўсміхалася яна часта. Феня была вельмі энергічнай і паспявала шмат рабіць адначасова. Яна была сэрцам і душой нашай вялікай сям’і. Сям’я ж і сапраўды была вялікая. У Іёна і Фені было сем дзяцей. Я не магу сказаць, што я сябравала з іх старэйшымі дзецьмі, так як яны былі нашмат старэйшыя за мяне, але я сябравала з іх унукамі, і з імі мы заставаліся сябрамі на працягу ўсяго жыцця.
Старэйшы сын Іёна, Яфім, скончыў Маскоўскі медычны інстытут. Да вайны ён быў загадчыкам аддзялення бальніцы; ён быў вельмі добрым урачом. Дачка Іёна Яўгенія была замужам. Яна памерла ад сухотаў у маладым узросце. Другая дачка Алена была таксама замужам; у яе быў сын, якога звалі Віктар. Пасля вайны Віктар іміграваў у ЗША. Алена памерла ў пачатку 1950-ых. Два сыны Іёна, Уладзімір і Іосіф, былі мабілізаваны на фронт у пачатку Вялікай Айчыннай вайны [6]; яны абодва загінулі. Калі Іосіф ішоў на фронт, яго жонка знаходзілася на чацвёртым месяцы цяжарнасці. Іосіф так і не ўбачыў свайго сына Барыса, які нарадзіўся ў эвакуацыі. Зараз Барыс жыве ў ЗША. Ва Уладзіміра была дачка Ірына. Мы сябравалі.
Сябравала я і з перадапошняй дачкой Іёна Разаліяй. Самая малодшая дачка, Сара, была слабым, хворым з нараджэння дзіцем, і памерла ў малым узросце. Іён памёр у эвакуацыі, у Свярдлоўску, у час вайны. Яго жонка памерла ў 1960-ыя ў Маскве. Усе дзеці Іёна былі атэістамі, але пры гэтым адзначалі рэлігійныя святы разам з бацькамі. Я памятаю кватэру Іёна. Там жылі ўсе яго жанатыя, замужнія і адзінокія дзеці, за выключэннем Іосіфа. У кватэры была вялікая гасцёўня, 30 квадратных метраў або каля таго. І там стаяў вялікі стол. За гэтым сталом на святы збіралася ўся сям’я, уключаючы жонак, мужоў і дзяцей. Так было весела, так было выдатна! Такая на рэдкасць выдатная сям’я была… Цудоўная сям’я.
З усіх сваякоў бацькі, Іён быў бліжэй да ўсіх да нас. Сястра бацькі Ганна таксама жыла ў Маскве. Яна выйшла замуж за Сямёна Сарокіна, яўрэя, хоць у яго і было спрадвечна рускае прозвішча. У Ганны быў сын; клікалі яго Барыс; ён быў старэйшы за мяне. Я практычна нічога не ведаю пра брата майго бацькі Якава. Ён жыў у Ленінградзе са сваёй сям’ёй, і мы асабліва не падтрымлівалі сувязь. Па словах бацькоў, яго жыццё не было шчаслівым. Не ведаю, што з ім адбылося, але бацькі гаварылі, што ён апусціўся, бядуе, і што ў яго шмат дзяцей. Я дакладна ведаю, што ў яго было шмат дзяцей, але не ведаю, колькі і як іх звалі.
Сям’я мамы жыла ва ўкраінскім горадзе Мікалаеў. Клікалі майго дзядулю Міхаіл Аграновіч. Яго яўрэйскае імя было Мэндэль. Дзявочае прозвішча маёй бабулі – Каждан, Рахіль Каждан. Мама расказвала мне рамантычную гісторыю пра тое, як пажаніліся яе бацькі. Дзядуля быў звычайным рабочым на мукамольным прадпрыемстве. Бабуля была замужам, калі сустрэла дзядулю. Яна была прыгажуняй, але родам з вельмі вялікай і беднай сям’і. Яе выдалі замуж за багатага чалавека нашмат старэйшага за яе; будучага мужа яна ўпершыню ўбачыла пад хупай, так як усё было арганізавана яе бацькамі і сваццю. У бабулі была вельмі цяжкое жыццё ў шлюбе.
Яна не любіла свайго мужа, а яго сям’я дрэнна ставілася да яе, так як яна была беднай і без пасагу. У іх было двое дзяцей – сын Навум і дачка Геня. Я не ведаю, як бабуля пазнаёмілася з дзядулем, калі была замужам і з двума дзецьмі. Яны пакахалі адзін аднаго, і бабуля не хавала, што яна была замужам, што ў яе было двое маленькіх дзяцей. Яна пераступіла праз усе законы і нормы грамадства, забрала сваіх дваіх дзяцей і сышла да каханага. З пункту гледжання тагачаснага грамадства, гэта быў неверагодны ўчынак. Дзеці ад першага шлюбу жылі з ёй, і мой дзядуля ставіўся да іх як да ўласных дзяцей. Акрамя таго, у другім шлюбе ў маёй бабулі нарадзілася яшчэ шэсць дзяцей.
Адзін з іх памёр у маленстве; з астатнімі я была знаёмая. Старэйшае дзіця было адзіным сынам; клікалі яго Давід. Потым, у 1894 годзе, нарадзілася мая мама Марыя. Затым ішлі яе сёстры Рэбэка, Мацільда і Кацярына. Я не памятаю, калі яны нарадзіліся; памятаю толькі паслядоўнасць. Не ведаю, ці былі ў мамы і ў яе сясцёр яўрэйскія імёны. Магчыма, і былі, але ў сям’і іх не выкарыстоўвалі. Мае дзядуля і бабуля былі набожнымі людзьмі. У сям’і выконваліся яўрэйскія традыцыі, адзначалі шабат і яўрэйскія святы. Пакуль дзеці былі маленькімі, яны ўдзельнічалі ў рэлігійным жыцці сям’і, а калі выраслі, сталі атэістамі. Вядома, усе яны збіраліся ў бацькоў на яўрэйскія святы, але толькі аддаючы даніну традыцыі.
Мой дзядуля быў звычайным рабочым; тым не менш, ён хацеў, каб яго дзеці атрымалі добрую адукацыю. Усе яго дзеці вучыліся ў рускай гімназіі, так як яўрэйскіх у той час не было. Старэйшы сын дзядулі Давід атрымаў музычную адукацыю пасля заканчэння гімназіі. Ён быў добрым скрыпачом і ўсё сваё жыццё граў у аркестры Вялікага тэатру [7]. Дочкі дзядулі вырашылі не атрымліваць вышэйшую адукацыю пасля заканчэння гімназіі, так як усебаковыя і глыбокія веды, атрыманыя імі там, дазвалялі працаваць на досыць сур’ёзных пасадах. Толькі Рэбэка з’ехала ў латвійскі горад Рэвель [кажа пра сталіцу Эстоніі – цяперашні Талін] і паступіла там ва ўніверсітэт; яна пайшла з універсітэта пасля пачатку Першай сусветнай вайны і працавала санітаркай у ваенна-палявым шпіталі на фронце. Пасля вайны яна вярнулася ў Мікалаеў.
Падчас Грамадзянскай вайны [8] у Мікалаеве былі пагромы [на тэрыторыі Украіны] [9]. Мама расказвала мне пра тыя жудасныя часы. Калісьці мама пачула шум. Шум даносіўся з вуліцы. Яна выглянула з вакна і ўбачыла нейкага мужыка, які бег з сякерай за яўрэем, спрабуючы дагнаць яго і забіць. Вядома, было страшна заставацца ў Мікалаеве. Брат маёй бабулі Генрых Каждан жыў з сям’ёй у Маскве. Бабуля напісала яму, і ён прапанаваў усёй сям’і пераехаць да яго. Мама і дзядзька Давід з’ехалі першымі, а затым ужо і дзядуля з бабуляй і астатнімі дзецьмі пераехалі ў Маскву. Дзядзьку Давіду прапанавалі працу ў аркестры Вялікага тэатра. Яму далі пакой у камуналцы [10], і ён прапанаваў маме пажыць у яго.
Мая мама працавала машыністкай у нейкай установе. Хтосьці з новых знаёмых дзядзькі Давіда пазнаёміў маю маму з маім бацькам. Яны пакахалі адзін аднаго. Мама расказвала мне, што яны жылі ў розных канцах гораду. Грамадскага транспарту не было, і тата пешшу хадзіў да яе на спатканні праз увесь горад. У 1919 годзе яны ажаніліся. Не думаю, што вяселле ў іх была згодна яўрэйскіх традыцыяў; верагодна, яны і не адзначалі вяселле, так як і хлеба тады не хапала. Не думаю, што адзначэнне вяселля было важна. Бацька быў па-вар’яцку закаханы ў маму і пранёс сваё каханне да яе праз усё жыццё.
Я не была знаёмая з братам і сястрой маёй мамы. Навум быў жанаты. Ён жыў у Маскве, але мы вельмі рэдка бачыліся. Ён памёр у канцы 1940-ых. Геня выйшла замуж і пераехала ў Харкаў з мужам. У галодныя гады яна захварэла на сухоты і памерла ў 1930-ыя. Дзядзька Давід ажаніўся з вельмі прыгожай дзяўчынай, Аўгустай. Яна была немка. Я не памятаю яе дзявочае прозвішча. У 1920-м годзе ў іх нарадзілася дачка Маргарыта. У Аўгусты былі сухоты, і ў 1925 годзе яна памерла; Маргарыта тады была зусім маленькай. Давід паўторна не жаніўся. Ён прысвяціў сябе выхаванню дачкі і працы.
Рэбэка была замужам за афіцэрам, Міхаілам Севастопальскім. У іх была дачка, Соф’я. Рэбэка была хатняй гаспадыняй. Яна добра гатавала, была бездакорнай гаспадыняй. Памерла яна ў сталым узросце і была з доўгажыхароў [у сям’і]. Мацільда была замужам за рускім, Сабалеўскім. Працавала яна шмат у Внешторгу, дзе апрацоўвала формы для закупак абсталявання за мяжой. У Мацільды быў сын майго ўзросту. Не памятаю, як яго звалі. Мацільда памерла ў Маскве ў 1960-ыя. Малодшая сястра, Кацярына, не была замужам. Яна працавала з Мацільдай у Внешторгу. Кацярына памерла ў Маскве ў 1979 годзе. Мой дзядуля Міхаіл памёр у канцы 1930-ых. Ён пахаваны на яўрэйскіх могілках у Маскве.
Пажаніўшыся, мае бацькі жылі ў тым жа доме, што і татаў брат Іён. Адна з кватэр, суседніх з кватэрай Іёна, была вольная, і выканкам [11] дазволіў майму бацьку яе заняць. Мой бацька працаваў бухгалтарам на аўтамабільным заводзе. Гэта было невялікае прадпрыемства, недалёка ад нашага дома. Там выраблялі нейкія дэталі для аўтамабіляў; цяпер яго ўжо няма. Мама ж была хатняй гаспадыняй.
У 1921 году нарадзілася мая старэйшая сястра Яўгенія. Я нарадзілася ў 1922 годзе. Мяне назвалі Марынай – імем, якое пачынаецца на літару “М” – у памяць аб дзядулі Майсеі. Калі мы з сястрой былі маленькія, мама не працавала і займалася нашым выхаваннем; пачала яна працаваць, калі мы пайшлі ў школу. Яна працавала ў выдавецтве – Гослитиздате [Дзяржаўным выдавецтве мастацкай літаратуры]. Працавала яна там да выхаду на пенсію. Яе кар’ера пачалася з працы машыністкай, затым яна стала сакратаром. Яна кіравала працай рэдактараў, перакладчыкаў, машыністак, размяркоўвала рукапісы. Увогуле, яна адказвала за арганізацыйна-тэхнічную частку працы.
Мама была знаёмая з многімі пісьменнікамі і паэтамі. Наша хатняя бібліятэка ў асноўным складалася з кніг, падораных маёй маме аўтарамі і перакладчыкамі. У мяне захоўваецца кніга, падораная Барысам Пастарнакам [12]: «Кароль Лір» Уільяма Шэкспіра ў перакладзе Пастарнака, з надпісам: «Калі б я быў каралём Лірам, я б падарыў вам палову царства. А зараз я дару вам сваю павагу і любоў». Подпіс: «Пастэрнак». Мама была самым дасведчаным супрацоўнікам выдавецтва, і калі прыйшоў новы дырэктар, ён накіроўваў да мамы людзей для вырашэння нейкіх пытанняў.
Руская мова – родная мова для маёй сястры, маёй мамы і для мяне. Мае бацькі размаўлялі з намі і паміж сабой толькі на рускай. Вядома, мы чулі ідыш, так як на ім размаўлялі мае бабуля і дзядуля па мацярынскай лініі, брат майго бацькі Іён і яго жонка. Нас з сястрой выхоўвалі ў духу інтэрнацыяналізму. Мы ведалі, што мы – савецкія людзі, і нам не было справы да нашай нацыянальнасці. [Інтэрв’юяваная спасылаецца на афіцыйную ідэалогію, прапаганду і распаўсюджаны ў СССР пункт гледжання аб тым, што пэўныя этнічныя і нацыянальныя ідэнтычнасці знікнуць па меры развіцця камуністычнай дзяржавы, па вызначэнні, якое будуецца на ідэалах роўнасці, а таксама эвалюцыі сусветнага камуністычнага альянсу. Нягледзячы на афіцыйную прапаганду пралетарскага інтэрнацыяналізму, этнічная і нацыянальная прыналежнасць па-ранейшаму гралі вельмі важную ролю ў штодзённым жыцці савецкіх людзей. Нацыянальнасць указвалі ў пашпартах, што прыводзіла да злоўжыванняў з боку дзяржаўных бюракратаў ў дачыненні да менш прывілеяваных нацыянальнасцяў – яўрэяў, немцаў, татараў, чачэнцаў, інгушоў і інш.].
Нашыя бацькі былі шчырымі патрыётамі. Яны лічылі, што савецкая ўлада дала ім усё. Яны ведалі аб пагромах, рысе аселасці і іншых дарэвалюцыйных абмежаваннях [у дачыненні да яўрэяў]. Савецкая ўлада дала ім тыя ж правы, што і іншым грамадзянам краіны. Антысемітызму не было. Мае бацькі лічылі, што савецкая ўлада – гэта тая ўлада, якая ім патрэбная і гадавалі нас у духу патрыятызму і любові да сваёй краіны.
У нас у сям’і не прытрымліваліся яўрэйскіх традыцыяў. Песах быў адзіным яўрэйскім святам, вядомым мне з дзяцінства. На Песах мы з усімі сваякамі мамы накіроўваліся ў дом бабулі і дзядулі; мамчыны бацькі былі вернікамі і адзначалі ўсе святы. Не ведаю, ці хадзілі яны ў сінагогу. Прынамсі, яны ніколі гэта не абмяркоўвалі з намі або са сваімі дзецьмі. Згодна з традыцыяй, мы наведвалі бабулю і дзядулю ў першы дзень Песаха. Вядома, святы сам па сабе мала што значылі тады для моладзі; галоўным было тое, што збіралася разам уся сям’я. Брат майго бацькі Іён адзначаў яўрэйскія святы. Мы жылі ў адным доме. У пакоі [у яго] быў вялікі стол, за якім змяшчалася шмат чалавек.
Цётка Феня, жонка Іёна, рыхтавала смачныя яўрэйскія стравы: залацісты курыны булён, фаршаваную рыбу, кішкі, кнэдлікі, смачныя рулеты і мядовыя пернікі. Усё, што яна гатавала, было па-сапраўднаму смачнае. Мы з сястрой любілі хадзіць у госці да цёткі Фені і дзядзькі Іёна. Ні бацькі, ні я не разглядалі нашы сустрэчы як адзначэнне рэлігійных святаў; для нас гэта была проста нагода пабачыцца з блізкімі сваякамі, якія заўсёды былі радыя бачыць нас і частавалі нас смачнасцямі. Мы не прытрымліваліся рэлігійных традыцый і ня адзначалі яўрэйскія святы дома, так як мае бацькі былі атэістамі. Дома мы адзначалі такія савецкія святы, як 1 мая і 7 Лістапада [гл. «Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі»] [13]. Мая мама рыхтавала святочную вячэру, прыходзілі сябры; для дзяцей арганізоўвалі асобны стол. Дарослыя спявалі песні і танцавалі. У нас былі ўласныя забавы: мы гулялі ў розныя гульні, спявалі хорам савецкія песні і расказвалі вершы.
Мама хацела даць нам з сястрой выдатную адукацыю. Мы не былі такімі ўжо заможнымі; у нашым дзяцінстве бацька быў адзіным хто працаваў у сям’і, і яго заробак не быў такім ужо вялікім. Мама наняла выкладчыка музыкі для нас з сястрой, але мы не апраўдалі яе чаканняў: нам не падабалася граць бясконцыя гамы і гадзінамі сядзець за піяніна. Калі мама зразумела, што мы не даможамся поспехаў у музыцы, яна знайшла для нас настаўніка нямецкай мовы – немку, якая ўжо даволі даўно жыла ў Расіі. Яна прыходзіла да нас; на яе ўроках нам забаранялася размаўляць на рускай, толькі на нямецкай. Такі жорсткі метад навучання апынуўся вельмі выніковым. Неўзабаве мы з сястрой пачалі свабодна гаварыць па-нямецку. Веды нямецкай, атрыманыя ад гэтай выкладчыцы, вельмі спатрэбіліся мне ў школе, а пазней – у інстытуце.
Мая сястра вучылася ў абавязковай дзесяцігодцы; праз год і я пайшла ў тую ж школу. Я добра вучылася; у мяне былі адзнакі «выдатна» па гуманітарных прадметах, такім, як мовы, літаратура і гісторыя. Мне цяжэй даваліся дакладныя навукі, нягледзячы на тое, што па ім у мяне таксама былі добрыя адзнакі. У першым класе я стала акцябронкам [гл. «Акцябраты»] [14], потым піянерам [гл. «Усесаюзная піянерская арганізацыя»] [15] і камсамолкай [16]. Я была актыўным дзіцём і хацела ўдзельнічаць ва ўсіх школьных мерапрыемствах. Я шчыра верыла ў тое, што я павінна быць лепшай – прыкладам для астатніх. Бацькі выхоўвалі мяне ў патрыятычным духу. Я верыла ў ідэі камунізму. Я была ўпэўненая ў тым, што СССР – лепшая краіна ў свеце, што ў савецкіх дзяцей – самае шчаслівае жыццё дзякуючы Сталіну; сам жа Сталін быў кумірам майго пакалення. Магчыма, дарослыя лічылі інакш, але я ніколі не абмяркоўвала гэта з імі.
Я не была адзінай яўрэйкай у класе. Зараз я разумею, што нацыянальнасць маіх аднакласнікаў не мела тады для мяне значэння. Мае настаўнікі не звярталі ўвагі на маю нацыянальнасць. Шмат яўрэяў было таксама і сярод настаўнікаў. Я думаю, што антысемітызму да вайны не было; не магу ўзгадаць якіх-небудзь яго праяў.
Бог ўбярог нас ад рэпрэсій, якія пачаліся ў 1930-ыя [гл. «Вялікі тэрор»] [17]. Рэпрэсіі не закранулі нашу сям’ю; магчыма, гэта было звязана з тым, што ні бацька, ні маці не былі высокапастаўленымі асобамі. Просты бухгалтар не ўяўляў цікавасці. Арыштоўвалі бачных, заўважных людзей, буйных ваенных і палітычных дзеячаў. Мы даведваліся пра гэта ў школе, з газет і радыёперадач. Я не сумнявалася ў віне гэтых людзей, і заўсёды было так радасна, калі раскрывалі чарговую змову супраць савецкай улады. Я дзівілася, як людзі могуць шкодзіць сваёй краіне. У нашым класе было некалькі вучняў, бацькі якіх былі рэпрэсаваныя – так званыя ворагі народа [18]. У старэйшых класах быў хлопчык, які прыйшоў з іншай школы. Ён трымаўся адасоблена, замкнёна. Некаторыя настаўнікі прасілі нас быць больш уважлівымі і спагадлівымі да яго. Магчыма, яго бацькоў рэпрэсавалі, але пра гэта не казалі адкрыта. Мы маглі толькі меркаваць. Мы ставіліся да яго з вялікім спачуваннем і як маглі стараліся падтрымаць яго.
Пасля анексіі [ўсходняй] Польшчы Савецкім саюзам [19] у 1939 годзе, і ў выніку ўварвання ў Польшчу [20] гітлераўскіх войскаў, я шчыра лічыла, што палякі павінны быць удзячныя нам. Яны былі вызваленыя ад захопнікаў і атрымалі магчымасць стаць грамадзянамі лепшай краіны ў свеце. У мяне было такое ж стаўленне і да анэксіі СССР балтыйскіх рэспублік [гл. «Акупацыя балтыйскіх рэспублік»] [21], так як я лічыла, што ў гэтых краінах – нізкі ўзровень жыцця, яны ўвесь час прыгняталіся, і мы далі ім свабоду і шанец на лепшае жыццё. Зараз я разумею, што насельніцтва гэтых краін успрымала нас як акупантаў, хоць у той час я лічыла, што мы нясем дабро, вызваляючы гэтыя краіны і пашыраючы нашы заходнія межы.
Вядома, мы баяліся, што можа быць вайна, і я была шчаслівая, калі быў падпісаны пакт Молатава-Рыбентропа [22]. Я думала: як добра, што Сталін змог дамовіцца з Гітлерам, і на нашай зямлі не будзе вайны. Мы не ведалі, што адбывалася ў Германіі падчас кіравання Гітлера. Мая цётка Мацільда з мужам працавалі ў гандлёвым прадстаўніцтве ў Германіі. Калі Гітлер прыйшоў да ўлады ў 1933 годзе, яны здолелі выехаць. Яны расказвалі нам пра тое, як фашысты знішчалі камуністаў і яўрэяў. Я слухала іх аповяды і думала пра тое, як нам пашанцавала, што ў нас няма падобнага. Я не магла ўявіць, што такія зверствы і нават горш адбываюцца і ў нашай краіне.
У 1940 годзе я скончыла дзесяты клас школы. У апошнім класе я таксама брала прыватныя ўрокі нямецкай акрамя вывучэння іншых прадметаў. Калі я вучылася ў дзевятым класе, бацькі спыталі мяне, куды я збіраюся паступаць. Я сказала, што хачу ў інстытут замежных моў, але яшчэ не вырашыла, будзе гэта нямецкая або англійская. Тады мама сказала, што лепш мне вучыць нямецкую на выпадак вайны з Германіяй. Я не ўспрыняла сур’ёзна словы мамы ў той момант, але запомніла іх. Я не змагла паступіць у Інстытут замежных моў з першай спробы. Мой школьны прыяцель Веніямін Губенка быў прыроджаным архітэктарам: ён выдатна крэсліў, маляваў. Ён прышчапіў мне любоў да архітэктуры і ўгаварыў мяне паступіць у Маскоўскі інжынерна-будаўнічы інстытут, хоць у мяне і не было ніякіх здольнасцяў да чарчэння. Ён зрабіў за мяне пару чарцяжоў для прыёмнай камісіі, а ўступныя экзамены я здала сама. Нас абодвух прынялі.
Першага верасня я прыйшла на заняткі і здзівілася, калі не пабачыла Веніяміна. Я і ўявіць сабе не магла, каб ён мог прапусціць першы дзень заняткаў. Пасля пар я вырашыла зайсці да яго дадому; мне адчыніла дзверы яго мама, якая рыдала. Яна сказала мне, што Веніяміна арыштавалі ноччу, нічога ёй не патлумачылі. Што такога мог зрабіць сямнаццацігадовы хлапчук, каб ім зацікавіўся НКУС [23]? Я паспрабавала супакоіць яго ўсхваляваную маму, пераконваючы яе, што гаворка ідзе пра памылку і што ён вернецца, але цалкам яго рэабілітавалі толькі праз дзесяць гадоў, калі я ўжо была замужам [гл. «Рэабілітацыя ў Савецкім саюзе»] [24].
Нават у яго камсамольскім білеце было пазначана, што ён выплаціў ўсе сяброўскія складкі за час знаходжання ў ГУЛАГу [25] і наступнага знаходжання ў высылцы. Веньямін распавёў нам, як яго арыштавалі. У яго знікла стрыечная сястра. Хтосьці распавёў яму, што бачыў, як нейкую дзяўчыну запіхвалі ў машыну. Так звычайна рабілі людзі, набліжаныя да Берыі [26]. Усе масквічы ведалі пра гэта. Верагодна, хтосьці дазнаўся, што Веніямін хоча адшукаць сваю сястру, і той жа ноччу яго арыштавалі. Я паверыла яму, так як былі і іншыя падобныя выпадкі…
Я правучылася ў будаўнічым інстытуце два месяцы, але без дапамогі Веніяміна я не магла справіцца з ніводным прадметам. Я зразумела, што не змагу працягнуць навучанне ў інстытуце, і перавялася ў Інстытут замежных моў. Мне залічылі ацэнкі, атрыманыя на ўступных іспытах у будаўнічы інстытут, і мне трэба было здаць толькі адзін дадатковы экзамен – нямецкую. Я паспяхова здала экзамен, і мяне прынялі на першы курс. Мая ж старэйшая сястра Яўгенія на год раней паступіла ў Маскоўскі інстытут філасофіі і літаратуры.
У нядзелю 22-га чэрвеня 1941 года я была дома. Быў летні семестр, і я рыхтавалася да іспытаў. Мама, бледная і ўсхваляваная, увайшла ў мой пакой і сказала, што Германія напала на СССР без абвяшчэння вайны, і што па радыё павінны выступіць Молатаў [27]. Мы ўсе слухалі выступ Молатава, і не маглі паверыць у тое, што Германія парушыла пакт аб ненападзе; тым не менш, гэта адбылося. Дома я адразу ж заявіла, што хачу пайсці на фронт добраахвотнікам. Мама спрабавала адгаварыць мяне, пераконваючы, што на фронце патрэбныя толькі радысткі і санітаркі, а такія гарадскія дзяўчынкі, як я, будуць толькі цяжарам. Я і сапраўды была «цяплічнай» дзяўчынай. Калі я хварэла, мама грэла тэрмометр у руках і толькі потым ставіла мне яго пад паху. На курсы медсясцёр я ісці не хацела, бо баялася выгляду крыві.
Я вельмі ўзрадавалася, калі ў інстытуце аб’явілі, што патрэбныя добраахвотнікі для адпраўкі на фронт ваеннымі перакладчыкамі і што яны могуць зайсці да рэктара. У мяне была ацэнка “выдатна” па нямецкай; тым не менш, ваенную тэрміналогію я ведала дрэнна, і разумела, што мне трэба будзе яе вывучыць. Я пайшла да рэктара, каб запісацца ў добраахвотнікі; у кабінеце ў яго сядзела ваенная камісія. Перакладчыкі ставіліся да выведупраўлення, таму адбор праводзілі вайскоўцы. Пагаварылі яны са мной, запісалі мае дадзеныя. Затым мне паведамілі, што мяне ўключылі ў групу для вучобы ў Вайсковым інстытуце замежных моў. У даваенныя гады гэта быў факультэт пры Інстытуце замежных моў, а пасля пачатку вайны гэты факультэт стаў асобным інстытутам, які рыхтаваў перакладчыкаў для адпраўкі на фронт.
Я вельмі знервавалася з-за таго, што павінна буду працягнуць вучобу. Я думала, што пакуль я буду вучыцца, вайна ўжо скончыцца. Мяне суцешылі, сказаўшы, што вайна так хутка не скончыцца, а на фронце патрэбныя толькі пісьменныя перакладчыкі. Інстытут працаваў у горадзе Стаўрапаль, размешчаным на Волзе, у 1 300 кіламетрах на паўночны ўсход ад Масквы. Гэта быў богам забыты гарадок; па сутнасці, вялікая вёска. Потым гэты горад быў затоплены і зараз не існуе [Заўвага рэдактара: У сувязі з будаўніцтвам Волга-Данскога канала, які злучыў дзве буйныя ракі, і гідраэлектрастанцый было затоплена шмат невялікіх гарадоў і вёсак; жыхароў гэтых гарадоў і вёсак перасялілі].
Калі мы з мужам былі ў рачным круізе па Волзе ў 1970-ых, нам паказалі месца, дзе быў размешчаны гэты горад. У трох кіламетрах ад горада быў летні санаторый для сухотнікаў. Увесь комплекс складаўся з вялікага драўлянага бараку, які знаходзіўся ў сасновым лесе, і фермы, дзе рабілі кумыс [сквашанае кабылінае малако, папулярнае на ўсходзе Расіі і ў Цэнтральнай Азіі; лічылася, што кумыс вылечвае сухоты]. У бараку былі вялікія вокны, каб у хворых было як мага больш паветра, так як санаторый працаваў улетку. Мы пасяліліся ў бараку. Прыехалі мы туды ў кастрычніку; барак ня абаграваўся. Мы неяк абыходзіліся без ацяплення восенню, але ўзімку былі вельмі моцныя маразы, калі тэмпература апускалася да 50 ° С ніжэй за нуль.
Нашыя выкладчыкі жылі не ў нашым бараку, а ў невялікіх хатках, дзе былі маленькія печкі. У нашым бараку не было прылад для абагрэву, што было суровым выпрабаваннем для нас. Вадаправодныя трубы і каналізацыйная сістэма адразу ж выйшлі з ладу з-за прарыву труб. Увечары мы прыносілі ваду з ракі, каб было чым памыцца раніцай; калі мы прачыналіся, у коўшыку быў лёд. На занятках у нас выпадалі ручкі са змёрзлых пальцаў, але пры гэтым мы павінны былі запісваць лекцыі. Акрамя моўных прадметаў, у нас былі лекцыі па нямецкай арміі і ўзбраенні. У той час не было аўтаручак, і нам даводзілася мачыць пяро ў чарніліцу, а чарнілы таксама замярзалі.
Мы галадавалі. Амаль уся група складалася з дзяўчат, так як хлопцаў адпраўлялі на фронт. У нашай групе было некалькі хлопцаў, якія не падлягаюць прызыву з улікам іх фізічнага стану. Галодных і змёрзлых дзяўчынак прымушалі штодня хадзіць у лес па дровы для настаўнікаў. Адна група павінна была секчы дрэвы, другая – калоць іх. Вядома, у нас не было такога вопыту. Мы павінны былі распілоўваць ствалы вялікіх соснаў больш, чым на палову, а затым штурхаць іх. Перад падзеннем вялізарнай хвоі, мы ўсе разбягаліся як мышы ў розныя бакі. Менавіта тады я ўпершыню ўбачыла смерць чалавека. Адзін з хлопцаў не паспеў адбегчы; яго стукнула галінай падаючай хвоі. Ён адразу ж памёр. Гэта было жудасна. Былі моманты, калі я шкадавала аб тым, што не эвакуіравалася з сястрой і мамай.
Мой бацька да вайны працаваў на авіяцыйным заводзе; завод эвакуіравалі ў Куйбышаў [900 км на ўсход ад Масквы], і ён выехаў з ім. Маму і сястру эвакуіравалі ва Ульянаўск [цяперашні Сімбірск Ульянаўскай вобласці, 700 км на ўсход ад Масквы]. Мой інстытут эвакуіравалі ў Цэнтральную Азію. Я была абураная, так як я прыехала не для таго, каб пілаваць дровы для кіраўніцтва! Той навучальны год быў самым жахлівым для мяне за ўсю вайну. Мы хацелі быць у дзеючай арміі, на фронце. Кожны дзень мы слухалі зводкі з фронту і прыходзілі ў роспач. Нашы войскі пакідалі горад за горадам, а немцы прарываліся да Масквы. Становішча на фронце было сумным, і нашу навучальную праграму скарацілі да мінімуму. Наш курс папярэдне планавалі на два гады, але ў рэальнасці нашы заняткі доўжыліся год. Нельга было марудзіць, так як фронт меў патрэбу ў перакладчыках. Было шмат заявак на перакладчыкаў. Ваенных перакладчыкаў да вайны планава не рыхтавалі. Групы накіроўвалі, як толькі яны былі гатовыя да адпраўкі. Нам усім прысвоілі званне лейтэнанта.
Спачатку я не ведала нічога пра маю сям’ю. Я з’ехала з Масквы ў пачатку кастрычніка 1941 года. Да Стаўрапаля мы дабіраліся больш за два тыдні, і калі я напісала маім сваякам у Маскву, яны ўжо з’ехалі. Гэтыя фрагменты вайны былі для мяне самымі цяжкімі і трывожнымі. Усе мае аднакурснікі перапісваліся са сваімі сваякамі і атрымлівалі ад іх пасылкі, і толькі я не ведала нічога пра тое, што адбываецца з маёй сям’ёй.
Ад пачатку вясны 1941 года да маёй сястры Яўгеніі заляцаўся адзін вельмі добры яўрэй, Міхаіл Лібенсон. Ён працаваў у Внешторгу разам з сёстрамі маёй мамы. Ён быў страшэнна закаханы ў Яўгенію, яна ж, здавалася, не падзяляла яго пачуццяў, і Міхаіл вырашыў дзейнічаць з маёй дапамогай, заручыўшыся маёй падтрымкай. Калі ён да нас прыходзіў, ён заўсёды прыносіў мне якія-небудзь цацкі і смачнасці. Мне ён падабаўся. Затым пачалася вайна, і я паехала.
Аднойчы мяне паклікалі да тэлефона падчас нейкай лекцыі. Я праціснулася праз кагосьці і выбегла з пакою. Аказалася, што тэлефанаваў Лібенсон. Не ўяўляю, як ён змог мяне знайсці, бо наш інстытут меў дачыненне да дзяржаўнай бяспекі, і было практычна немагчыма атрымаць яго адрас і нумар тэлефона, так як гэта была ваенная таямніца. Яны пажаніліся з Яўгеніяй, і ён забраў яе, нашу маму і бабулю ў Ульянаўск, куды эвакуіравалі Внешторг. Ён сказаў мне свой адрас і запісаў адрас маёй палявой пошты. Мае мама і сястра вельмі моцна перажывалі і думалі, што мяне забілі на фронце. З таго часу мы больш сувязь не гублялі. Мая бабуля памерла ў эвакуацыі ў 1942 годзе.
У красавіку маю групу накіравалі ў раён Ленінграда ў другую ўдарную армію. Мы ішлі кіламетраў сто пешшу да чыгуначнай станцыі. Большую частку нашага шляху мы перасоўваліся па замерзлай Волзе; лёд ужо пачынаў раставаць. Мы прыйшлі на станцыю галодныя і выматаныя. На цягніку мы дабраліся да Масквы. Нам трэба было ва ўпраўленне кадраў ваеннага міністэрства, а затым на Волхаўскі фронт. Ленінград быў блакаваны [гл. «Блакада Ленінграда»] [28] нямецкімі войскамі. У вагоне, у якім я ехала, было 40 маладых салдат. Цягнік ішоў практычна без прыпынкаў; прыпынкі былі вельмі кароткія. Ежу выдавалі на станцыях; там стаялі сталы, і кухары накладвалі кашу ў кацялкі. Я да гэтага часу памятаю жахі той паездкі. У вагоне не было прыбіральняў, а на прыпынках у нас не было часу на тое, каб схадзіць у туалет, так як цягнік адыходзіў праз хвіліну-дзве. Я старалася не есці і не піць, але натуральныя патрэбы былі мацнейшыя, і нам даводзілася спраўляць патрэбу ў куце вагона; гэта было сапраўдным катаваннем для мяне.
Тады я ўпершыню трапіла пад паветраны налёт нямецкай авіяцыі. Наш цягнік набліжаўся да моста і раптам спыніўся. Нямецкія самалёты бамбілі мост. Яны практычна не бамбілі наш эшалон, бо немцам было куды важней знішчыць мост; тым не менш, мы таксама былі ў небяспецы. Нам загадалі пакінуць цягнік і рассяродзіцца. Я схавалася ў нейкім хляве з парай салдат. Хлеў знаходзіўся недалёка ад моста. Праз шчыліны ў хляве можна было бачыць бомбы, якія падалі з нямецкіх самалётаў, якія лёталі туды і назад са страшэнным шумам. Гэты шум палохаў больш за ўсё, нават больш, чым само бамбаванне. Немцы знішчылі мост і паляцелі. Што нам заставалася рабіць? У мяне было накіраванне ў штаб фронту, і я павінна была туды дабрацца. Як аказалася, было яшчэ некалькі чалавек, якія павінны былі прыбыць туды. Нам трэба было прайсці пешшу дваццаць пяць кіламетраў. Мы адправіліся ў дарогу; у мяне быў з сабой вялікі чамадан з адзеннем.
Мая сям’я не займалася актыўным адпачынкам, не хадзіла ў паходы, таму і заплечніка ў мяне не было. Афіцэры неслі мой чамадан па чарзе. Усё раставала, усюды былі бруд і размоклая гліна. Мы ішлі па ўскрайку лесу, калі ўбачылі грузавік, які захраснуў у брудзе. Афіцэры дапамаглі кіроўцу выцягнуць грузавік на дарогу, і ён пагадзіўся нас падвезці. У інстытуце нам выдалі абмундзіраванне, але выдалі не боты, а чаравікі. Я ступіла на дарогу і апынулася па калена ў гразі. Адзін з афіцэраў прапанаваў перанесці мяне. Мы дайшлі да паловы дарогі, і я ўпала ў глыбокую лужыну. Мне было ўжо ўсё роўна, і я неяк дайшла да машыны. Мы колькі праехалі, а затым высветлілася, што штаб пераехаў у іншае месца. Нарэшце мы прыехалі ў кадравы аддзел штаба. Я паказала маё накіраванне, і мне сказалі рушыць ў другую армію; маіх спадарожнікаў накіравалі ў восьмую армію, і нам давялося развітацца.
Шарэла, а я ўсё яшчэ шукала штаб арміі. Мне сказалі, што ён знаходзіцца недалёка, кіламетраў праз восем. Я прамокла да костак, была ўся ў брудзе; акрамя таго, мне прыйшлося несці мой чамадан. Я ішла па дарозе, а на ёй не было ні людзей, ні машын. У выніку спынілася машына, якая праязджала міма, і маёр спытаў у мяне, куды я іду і навошта. Верагодна, я выглядала вельмі кепска, бо ён сказаў мне сесці на ўзбочыне і дачакацца яго вяртання, паабяцаўшы адвезці мяне ў штаб. Ён адвёз мяне ў штаб, да выведнікаў. Пустое месца нейкае, з пяском і брудам. Аказваецца, там былі зямлянкі, у якіх жылі выведнікі. Яны далі мне цёплай гарбаты і спыталі, як мяне клічуць. Сказалі, што ў іх раней ужо была перакладчыца Марына. Як аказалася, гаворка ішла пра маю аднакурсніцу Марыну Сайфуліс. Мне распавялі, як яна загінула.
Яна трапіла ў акружэнне ў Ленінградзе. Яе атрад спрабаваў па адным выйсці з балот. Там была мясарубка; у гэтых балотах да гэтага часу знаходзяць косткі загінулых. Магчымасці для манеўру ў войску не было, і трэба было ісці па адным, пераскокваючы па купінах, пад стрэламі немцаў. Яны перабягалі ад адной варонкі да іншай, спрабуючы схавацца ад стрэлаў. Раптам яны ўбачылі Марыну. Яна вельмі прыгожая дзяўчынка была. Мне вельмі падабаліся яе шыкоўныя тоўстыя доўгія косы. У інстытуце яе пастаянна прымушалі іх стрыгчы. Ёй нават пагражалі пакараннем. Марына ўстала на ўвесь рост і пайшла па балоце з распушчанымі валасамі. Ёй усё крычалі: «Кладзіся! Кладзіся!», а яна працягвала ісці. Верагодна, яна псіхалагічна не магла справіцца з напругай. У яе трапіла куля, і яна ўпала. Яе нават не змаглі пахаваць.
У рэшце рэшт, армія змагла выйсці, хоць і панесла велізарныя страты. Начальнікам выведкі быў генерал Громаў; ён кіраваў выхадам сваіх падначаленых з гэтага балота. Пад канец яны ўбачылі групу людзей, але было незразумела, рускія гэта ці немцы. Генерал сказаў свайму ад’ютанту, што ён пойдзе і высветліць сітуацыю, і загадаў застрэліць яго, калі там немцы, каб ён не патрапіў жывым да іх. На шчасце, гэта былі нашыя [войскі]. Я далучылася да гэтай арміі пасля таго, як яны прарваліся праз акружэнне. Пасля гібелі Марыны, яны засталіся без перакладчыка. Так пачалася маё франтавое жыццё.
Спачатку я пасялілася ў зямлянцы з іншым перакладчыкам, афіцэрам. Да нас быў прыкамандзіраваны ардынарац, які павінен быў нарыхтоўваць дровы для нас і тапіць печку. Там не было ніякіх выгод. Мама дала мне з сабой маленькі тазік, які я карыстала для мыцця. Але калі мне трэба было памыцца, я ішла ў медсанбат. Афіцэры і салдаты мыліся першымі; я ішла ў лазню пасля іх. Прыбіральні не было; яго замянялі кусты. У войску былі і іншыя дзяўчыны: у сталовай, медсанбаце і ў штабе. Я перабралася ў зямлянку да сувязісткі Ганны. З таго часу мы ўвесь час жылі разам. З прадметаў асабістай гігіены нам выдавалі толькі мыла. Мы павінны былі абменьваць або выпрошваць астатняе. Як афіцэру, мне належыў дадатковы паек: трохі цукру, сала і папяросы. Я не паліла, і абменьвала папяросы на карамелькі, цукар і зубную пасту.
Я далучылася да войска ўжо пасля прарыву блакады Ленінграду. Прарыву блакады было недастаткова; мне давялося ўдзельнічаць у баях. Мы адваявалі палоску зямлі, восем кіламетраў шырынёй, а нямецкая выведка нават не ведала пра гэта. Ніхто не далажыў нямецкаму камандаванню аб тым, што штаб арміі, з камандзірамі, з ваенным саветам, мозг арміі, знаходзіўся на гэтай палосцы. І дзецца нам там не было куды. Мы ўмацавалі нашыя пазіцыі на беразе канала ў ваколіцах Ленінграда; гэты канал пабудавала яшчэ царыца Кацярына Вялікая [29] для забавак свайго двара. Шырыня канала складала 20 метраў, што дазваляла рабіць прагулкі па вадзе, якія былі досыць папулярныя ў часы кіравання Кацярыны.
У ходзе будаўніцтва канала, гліну і зямлю выкідалі на бераг. Мы зрабілі зямлянкі, якія выглядалі як норы; у іх мы жылі і працавалі. За намі знаходзілася Ладажскае возера, а наперадзе і па баках былі немцы. Вядома, у нас была маскіроўка. Калі б немцы даведаліся пра нас, яны б нас знішчылі. І я там працавала. Салдаты тады не бралі палонных, так як у нас не было месца для іх размяшчэння. Але нейкія нямецкія дакументы прыносілі, верагодна, узятыя ў забітых немцаў, і я павінна была перакладаць гэтыя дакументы. У маёй зямлянцы было дзве невялікіх лаўкі і стол паміж імі. Менавіта там мы з Ганнай і жылі, а яшчэ гэта было і маё працоўнае месца.
Адразу пасля прарыву блакады пачалося будаўніцтва вузкакалейкі для паставак харчавання асаджаным у Ленінградзе. Да гэтага прадукты харчавання дастаўлялася толькі ўзімку па «Дарозе жыцця» [30]. Грузавікі ішлі па лёдзе Ладажскага возера ўзімку, і пасля раставання лёду сувязі з Ленінградам не было. Гэта была адзіная нітачка, якая звязвала асаджаны Ленінград з Вялікай зямлёй да будаўніцтва чыгункі. Пасля будаўніцтва вузкакалейкі ў Ленінград пайшлі эшалоны з правізіяй. Немцы ведалі аб гэтай чыгунцы, і неаднаразова яе бамбілі. Тым не менш, яны не змаглі яе знішчыць.
Для перамогі ў бітве, нашай арміі трэба было злучыцца з другой арміяй, якая знаходзілася на другім беразе Ладажскага возера на плацдарме Араніенбаўмскі [Араніенбаўм – назва горада Ламаносаў да 1948 году; горад у Ленінградскай вобласці з прычалам на паўднёвым узбярэжжы Фінскага заліва. Араніенбаўмскі плацдарм утварыўся ў верасні 1941 года ў выніку абарончых баёў на Ленінградскім фронце]. Я ўдзельнічала ў Араніенбаўмскай аперацыі, і памятаю і цяпер яе дэталі. Наша войска павінна было перасекчы Ладажскае возера прама пад носам у немцаў. Ноччу, у поўнай цемры, штаб арміі і асабісты склад пагрузіліся на некалькі катэраў. Нам забаранялася нават запалкі запальваць. Нас змясцілі ў трумы, і мы павінны былі сядзець там ціха, каб нямецкая служба назірання не заўважыла нас. Нямецкая берагавая ахова карыстала пражэктары. Паняцця не маю, як яны нас не заўважылі.
У труме было цёмна, хоць вока выкалі, і нічога не відаць. Мы спрабавалі здагадацца, ці заўважаць нас немцы ці не, і ці пачнуць яны нас бамбіць. Бог нас бараніў, і ўсё катэры прайшлі незаўважанымі. Мы паспяхова высадзіліся на Араніенбаўмскім плацдарме і пачалі рыхтавацца да нападу. Перш за ўсё трэба было ўзяць палонных і высветліць у іх размяшчэнне нямецкіх войскаў. Гэта быў мой першы досвед працы з палоннымі; да таго я працавала толькі з дакументамі. Я была нясмелай і сарамлівай дзяўчынкай, і баялася, што палонныя будуць мне хлусіць. Мне даводзілася апытваць фашыстаў сам-насам, без аховы і без якой-небудзь дапамогі. Гэта было вельмі цяжка з псіхалагічнага пункту гледжання.
Афіцэр быў са мной толькі падчас двух ці трох перакрыжаваных допытаў. Калі я зразумела, што трэба пытаць і на чым трэба рабіць акцэнт, мне сказалі, што я гатовая да самастойнай працы. Першы палонны, якога я павінна была апытаць, быў нямецкім пілотам, самалёт якога збілі пад Ленінградам. Высокі, шыракаплечы прыгажун. Бландын з блакітнымі вачыма. Ён разумеў, што трапіў у палон, і пыхі ў ім паменшылася. Але калі ён убачыў спалоханую і збянтэжаную дзяўчыну перад сабой, ён вырашыў выкарыстаць іншую тактыку, якая выдатна спрацавала. Ён пачаў расказваць пра сваю сям’ю, паказваў лісты ад жонкі са слядамі памады для вуснаў.
У пачатку допыту ён сказаў, што ўступіў у вайну ў Італіі і толькі нядаўна быў накіраваны ў Ленінград. Сказаў, што не ўдзельнічаў у бамбаванні, ні адной бомбы ня скінуў, а яго самалёт збілі. Яго гісторыя выклікала ў мяне спачуванне, так як мне здавалася, што чалавек пацярпеў ні за што. Я запісвала ўсе яго адказы. Звычайна палонных пасля допыту адпраўлялі ў лагер, але яго накіравалі па нейкай прычыне ў штаб. І ў ходзе допыту высветлілася, што гэта быў мацёры фашыст, які з першых дзён удзельнічаў у блакадзе Ленінграда, а таксама ў пастаянных бамбаваннях горада. Калі я пра гэта даведалася, я вельмі знервавалася і сказала начальніку штаба, што гатовая выконваць любую працу – друкаваць на машынцы, мыць падлогу, але не дапытваць палонных.
Калі я скончыла гаварыць, начальнік сказаў мне, што мяне замяніць няма кім, і што перакладчыкі – адзінкавы тавар. Дадаў, што ўсё будзе добра, што проста трэба быць больш строгім да палонных і страшыць іх расстрэлам. Я выпрацавала іншы тон у зносінах – даверны. Я пераконвала іх, што ім няма чаго баяцца, вайна для іх ужо скончылася, яны выжылі. Хутка ў іх будзе магчымасць вярнуцца дадому і пачаць звычайнае жыццё. І ўсё, што ім трэба зрабіць, хутчэй скончыць з усім дрэнным, так як Гітлер усё роўна будзе знішчаны, і гэта будзе да лепшага не толькі для нас, але і для саміх немцаў. Спачатку мне было складана пераадолець маю сарамлівасць, але гэта адбылося натуральным чынам.
Паспяховае наступленне нашых войскаў на Араніенбаўмскім плацдарме завяршылася поўнай перамогай. Блакада Ленінграда была знятая. Я атрымала першую ваенную ўзнагароду за ўдзел у гэтай аперацыі: «За абарону Ленінграда» [31]. Гэты медаль – рэдкасць цяпер; вельмі мала засталося ў жывых тых, хто ўдзельнічаў у прарыве блакады.
Мяне ўзялі ў выведку. Я павінна была прымаць удзел у выведцы і перакрыжаваных допытах палонных на месцы. Калі мы абараняліся, выведка была праблемнай. Мы павінны былі сядзець у засадзе. Даставіць палоннага ў штаб было зусім няпроста. Мы імкнуліся браць у палон афіцэраў, а не шараговых; тым не менш, бралі і такіх, калі ў гэтым была неабходнасць. Мы ўжывалі розныя метады: часам засаду, а ў нейкіх выпадках даводзілася і ў бой уступаць. Было прасцей, калі мы наступалі; тады нам ужо не трэба было шукаць палонных. Падчас акружэння, немцы самі здаваліся ў палон. У нас было жорсткае патрабаванне: не патрапіць у палон да немцаў жывымі. Наш праціўнік вёў сябе зусім па-іншаму: яны гатовыя былі на ўсё, каб выжыць. Аднаго-двух палонных адводзілі ў аддзел допытаў дывізіёна.
Вядома, палонныя шмат чаго не ведалі, але ведалі дастаткова пра свой батальён і дывізію. Дробязі таксама былі вельмі важныя: напрыклад, калі палонны быў мабілізаваны ў сваю дывізію, то якоё абмундзіраванне, зброю і харчаванне ён атрымліваў. Мы не маглі наступаць усляпую; нам была патрэбна інфармацыя нават пра дрэнны стан. У ходзе перакрыжаваных допытаў мы не ўжывалі фізічную сілу. Многія лічаць, што допыты суправаджаюцца рукапрыкладствам; нічога падобнага. Калі з палоннымі абыходзіліся добразычліва, а не як з ворагам, яны расказвалі пра ўсё, што ведалі, і выказвалі жаданне дапамагчы. Я не ўспрымала іх як ворагаў. Яны не былі фашыстамі для мяне, проста палоннымі, і я не адчувала нянавісці ў адносінах да іх. Вядома ж, мне хацелася паглядзець на немцаў як у баі, так і па-за ім.
Мая дапытлівасць аднойчы ледзь не стала фатальнай для мяне. На пярэднім краі былі назіральныя вышкі, дзе сядзелі нашы назіральнікі і назіралі за перамяшчэннямі немцаў. Я папрасілася залезці на вышку, каб убачыць, што адбываецца. Я ўбачыла, як адпачываюць немцы. Яны варылі каву. Толькі я спусцілася з вышкі, як у яе трапіў снарад, і ад збудаваннія засталіся толькі трэскі. І гэта быў не адзіны выпадак, калі Бог мяне выратаваў. Аднойчы выбілі мы немцаў з іх пазіцый і занялі іх зямлянкі. Мы ведалі, што немцы часта мініравалі свае зямлянкі перад адступленнем, калі ў іх быў на гэты час. Знясіленыя і змучаныя, мы расслабіліся і не паклікалі сапёраў. Выведнікі прынеслі шмат дакументаў з нямецкага штаба, і я павінна была неадкладна пачаць над імі працаваць.
Мне паказалі, дзе будзе мая зямлянка, і салдаты аднеслі туды мяхі з дакументамі. Я зайшла туды і паказала ім, куды складаць мяхі. Я нават не паспела выйсці з зямлянкі, як з’явіліся сапёры з сабакам. Сабака прынюхаўся і сеў каля парога; значыць, у зямлянцы была міна. Сабакі ніколі не памыляліся. Міну знайшлі пад парогам. Мне пашанцавала, што ў мяне былі доўгія ногі, і я ўвесь час пераступала парог над мінай. Калі б я была меншая ростам, я б падарвалася на міне. Былі розныя выпадкі. Адзін адбыўся, калі я ехала з кіроўцам нашага штаба. Мы павінны былі перасекчы мост. Кіроўца спытаў у мяне, колькі цяпер часу. Было 15.30, і ён сказаў, што мы як раз паспеем праехаць па мосце, так як немцы штодня бамбяць мост сапраўды ў 16.00. Нечакана немцы пачалі бамбёжку; гэта адбылося на паўгадзіны раней, чым звычайна. Толькі мы перасеклі мост, як ён выбухнуў.
Паміж баямі былі досыць працяглыя перапынкі. Мы былі маладыя і часта ладзілі танцы, калі было трохі вольнага часу. У нас быў патэфон і некалькі пласцінак з танцавальнай музыкай. Мужчыны з майго палка запрашалі дзяўчат з палка сувязі, якія былі не на дзяжурстве, так як у нашым палку было вельмі мала дзяўчат і танчылі. Былі ў нас і групы мастацкай самадзейнасці – спевакі, танцоры і музыканты.
У мяне была асабістая зброя. Выведнікі падарылі мне трафейны [узяты ў загінулых або палонных немцаў] «Вальтэр», маленькі жаночы пісталецік. Вельмі прыгожы. Я заўсёды насіла яго з сабой, але не ведала, як ім карыстацца. У нас былі заняткі па стральбе, але я старалася пазбегнуць іх.
Узімку 1944 года мы былі на тэрыторыі Польшчы. Ужо адчуваўся пералом у вайне, і ў нас не было сумнева ў перамозе. Немцы часам здаваліся ў палон цэлымі дывізіямі. Салдаты былі дэмаралізаваныя і не жадалі гінуць у канцы вайны; нямецкія ж афіцэры ваявалі адчайна. Наша выведка праводзіла крыжаваны допыт палонных практычна штодня. У нас была яшчэ адна перакладчыца, якую даслалі, бо я не спраўлялася з працай. Нам не трэба было шмат інфармацыі, толькі асноўная: адкуль, прызначэнне, дыслакацыя. Мне часта даводзілася везці іх у штаб праз лес. Затым мы ішлі ў вёсачку. Мы не выдаткоўвалі свой час на невялікія нямецкія вёсачкі: яны не мелі стратэгічнага значэння для нас, а ў любой бітве заўсёды ёсць страты забітымі і параненымі. Таму мы проста абыходзілі іх і ішлі далей.
У лесе мы акружылі цэлую роту, добра укамплектаваную, узброеную, з машынамі. Яны не збіраліся здавацца. Яны спадзяваліся высачыць нас і знішчыць па адным. Раз мы ішлі на абед і ўбачылі машыну, якая рухалася на вялікай хуткасці з лесу. Адзін немец сядзеў на сядзенні кіроўцы, другі – на заднім сядзенні са зброяй. Машына прамчалася міма і знікла. Генерал-маёр Генрых Цвангер, яўрэй, камандаваў нашымі інжынернымі войскамі. Выдатны чалавек быў. Яму трэба было часта ездзіць у штаб і ў будаўнічыя часткі. Яго суправаджала ахова.
Аднойчы Цвангер паехаў у частку і знік. Яго не было два дні, і мы пачалі пошукі. Пошукі доўжыліся некалькі дзён. Потым знайшлі ў розных частках лесу яго ардэны і фрагменты цела. Гэта значыць, яго на кавалкі разарвалі літаральна. Ён быў генерал-маёр, ды яшчэ яўрэй. Ягоная жахлівая смерць стала цяжкім узрушэннем для нас. Мне трэба было хадзіць у штаб палка: насіць пратаколы допыту выведвальнай службы. Я была адна, у Цвангера ж была ўзброеная ахова. Вядома, першы час я баялася. Мяне палохала думка пра смерць, але яшчэ больш я баялася трапіць у палон да немцаў жывой. Мне выдалі зброю, але я па-ранейшаму не ўмела ёй карыстацца; акрамя таго, я добра разумела, што не змагу аказаць супраціў у выпадку нападу.
Аднойчы ўвечары я ішла ў штаб з пратаколамі, і раптам заўважыла святло ліхтароў машыны ззаду мяне. Было незразумела, хто за рулём. Я прыціснулася да дрэва ў надзеі застацца незаўважанай. Машына спынілася, і з яе выйшаў камандуючы арміяй генерал-палкоўнік Фядзюнскі. Ён спытаў мяне, што я раблю адна ў лесе. Я адказала, што нясу пратаколы допытаў у штаб, а ахова ідзе за мной. Затым Фядзюнскі спытаў, ці ёсць у мяне зброя; спытаў таксама, ці ўмею я ёй карыстацца, і я шчыра адказала, што не. Напэўна, мне трэба было схлусіць, так як ён пачаў лаяцца. Я ўпершыню чула такі мат. На шчасце, мне так і не давялося навучыцца страляць. Я так і не зрабіла ніводнага стрэлу. Калі я вярнулася ў полк, мяне пачалі пасылаць з пратаколамі з аховай.
У кожным [нашым] атрадзе быў аддзел СМЕРШ [32]. Яны не былі звязаныя з нашай выведвальнай службай. Фармальна яны павінны былі раскрываць нямецкіх шпіёнаў, тады як у рэчаіснасці сачылі за нашымі салдатамі, у прыватнасці, за тымі, хто быў у акружэнні. Шчыра кажучы, я іх вельмі не любіла. Думаю, калі б яны даведаліся аб маім метадзе допыту, сяброўскім стаўленні да палонных, яны ўзялі б мяне ў распрацоўку. Бог мяне захоўваў, і СМЕРШ мной не зацікавіўся.
Увесну 1945 году мы ўступілі на нямецкую зямлю. Спачатку мясцовае насельніцтва пужалася нас. Мы ўваходзілі ў пустыя гарады, з якіх уцякалі людзі, даведаўшыся пра наш прыход. Памятаю, як мы ўвайшлі ў горад Марыенберг. Маленькі чысты гарадок, але абсалютна пусты. Я зайшла ў адну хату і ўбачыла адкінутай коўдру і кубак свежай цёплай кавы на прыложкавай шафцы. Мабыць, гаспадары паспешліва збеглі ў тым, у чым былі. Ніхто з жыхароў ня спрабаваў нам супраціўляцца, настолькі яны былі напалоханыя. У самым канцы вайны тыя немцы, якія не маглі ўцякчы, заставаліся. Не ўсе маглі збегчы, так як запаснога плана не было. Я не ставілася да гэтых людзей варожа; я ставілася да іх дабразычліва. Аднойчы мы прыйшлі ў вёсачку і ўбачылі там статак нядоеных коз. Я знайшла жанчыну і папрасіла яе падаіць жывёл. Там таксама было шмат чорна-белых племяных кароў. Такое быдла перапраўлялі ў СССР эшалонамі, так як наша сельская гаспадарка была цалкам спустошана і разбурана, і трэба было аднаўляць пагалоўе. Эшалоны з каровамі спыняліся на розных станцыях, і быдла размяркоўвалі па вёсках.
У красавіку 1945 года мы ўжо здагадваліся, што вайна хутка скончыцца. Ішлі баі ў Берліне. Баі былі па ўсёй краіне, і немцы адчайна супраціўляліся. Яны спрабавалі затрымаць прасоўванне нашых войскаў, а таксама амерыканскіх. Нас трымалі, каб мы менш зямлі захапілі. Таму да канца вайны тэрыторыя ГДР аказалася такой маленькай, так як амаль уся Германія засталася за ФРГ [Пасля безумоўнай капітуляцыі нацысцкай Германіі, краіна была перабудавана згодна пагадненням Ялцінскай канферэнцыі ад лютага 1945 году і Патсдамскага пагаднення ад ліпеня-жніўня 1945 года саюзнікаў, якія перамаглі. Усходняя мяжа Германіі была ўсталяваная па лініі рэк Одэр і Нейсе (лінія Одэр-Нейсе). Астатняя тэрыторыя была падзелена на чатыры акупацыйныя зоны: савецкую, амерыканскую, брытанскую і французскую. У 1949 годзе ў савецкай акупацыйнай зоне была створана савецкая дзяржава-сатэліт Германская Дэмакратычная Рэспубліка, таксама вядомая як ГДР ці Усходняя Германія; тры астатнія зоны аб’ядналіся і ўтварылі Федэратыўную Рэспубліку Германію або ФРГ альбо Заходнюю Германію].
Наша другая ўдарная армія ішла па поўначы Германіі. Мы вызвалілі Усходнюю Германію і ўзбярэжжа Балтыйскага мора, востраў Руген. Памятаю, як мы вызвалялі горад Грайфсвальд. У цэнтры гэтага горада знаходзіўся стары ўніверсітэт, другі па значнасці ў Германіі. Пры гэтым універсітэце працавалі клінікі; у канцы вайны гэтыя клінікі выкарыстоўваліся нямецкай арміяй у якасці шпіталяў для салдатаў. У Грайфсвальдзе знаходзіўся буйны, добра ўзброены ваенны гарнізон, які гатовы быў бараніцца не на жыццё, а на смерць. Я разумела, што горад Грайфсвальд пацерпіць, калі мы прыйдзем туды. Тым не менш, мы павінны былі яго ўзяць у максімальна кароткія тэрміны. Для гэтых мэтаў былі вылучаныя перадавыя часткі нашага войска з артылерыйскімі батарэямі і авіяцыяй. 28 красавіка ў 6 раніцы быў аддадзены загад атакаваць Грайфсвальд. Усе батарэі павінны былі пачаць артабстрэл, а самалёты – бамбіць горад з паветра. Мы павінны зламаць супраціў гэтага гарнізона з мінімальным стратамі забітымі і параненымі з нашага боку.
Каля 2-х раніцы назіральнікі далажылі ў штаб, што ад горада едуць тры чорных лімузіны з белымі сцягамі. Нам трэба было вырашыць, што рабіць далей. І камандуючы аддаў загад іх прапусціць. У машыне было тры чалавекі: намеснік каменданта гарнізона, рэктар універсітэта і начальнік бальніцы, якая знаходзілася ў памяшканнях універсітэцкай клінікі. Яны прасілі нашага камандуючага пашкадаваць горад, і абвясцілі горад адкрытым. Прасілі яны пашкадаваць і жыхароў горада, а таксама параненых, так як ім не было куды ісці. Я перакладала гэтую размову. Вядома, гэта мог быць манеўр, каб адцягнуць час. Нам не было чаго губляць. Мы былі цалкам гатовыя да наступу; акрамя таго, мы маглі вельмі хутка ўзяць горад і пайсці далей.
Тым не менш, наша камандаванне вырашыла прыняць іх прапанову з меркаванняў гуманнасці. Ніхто не хацеў смерці грамадзянскіх асоб і параненых. Акрамя таго, універсітэт быў не толькі гістарычным і архітэктурным шэдэўрам; там знаходзілася найбуйнейшая бібліятэка ў Еўропе. Камандаванне і немцы аформілі і падпісалі акт аб капітуляцыі: раззброіць гарнізон, скласці зброю ва ўказаным месцы, пашыхтавацца ўсім вайскоўцам на галоўнай плошчы горада, выставіць ахову ля складоў і крам, каб выключыць марадзёрствы і рабаванні. Затым нашы афіцэры адправіліся ў Грайфсвальд, а парламенцёры засталіся ў нас. Калі б нашы афіцэры загінулі, немцаў бы расстралялі. Задача была складаная, і мы павінны былі даць адбой ўсім батарэям, каб яны не адкрылі агонь у 6 гадзін раніцы, і ні адзін самалёт не павінен быць узняцца ў паветра. Адзін стрэл ці выбух, і нашы афіцэры ў Грайфсвальдзе загінулі б. Усе хваляваліся. Нашы нервы былі на мяжы, калі стрэлка падышла да 6-й раніцы. На шчасце, усё прайшло вельмі добра: не было ні аднаго стрэлу, і ні адзін самалёт не ўзляцеў. Мы ўздыхнулі з палёгкай.
У 8 раніцы наш штаб увайшоў у Грайфсвальд у суправаджэнні невялікай групы аховы. У кожным акне была белая прасціна. Вуліцы былі пустыя. Усе жыхары схаваліся: у кватэрах, у падвалах. Потым я даведалася, што Гітлер распаўсюджваў прапаганду аб тым, што рускія не бяруць у палон, а адразу ўсіх расстрэльваюць. Мы бачылі плакаты з рускім салдатам, намаляваным у выглядзе пачвары з зубамі-кінжаламі. Вядома, немцы баяліся. Горад здаўся, і адразу была створана наша камендатура, адказная за навядзенне парадку ў горадзе для спакойнага мірнага жыцця жыхароў горада. Я працавала ў камэндатуры перакладчыкам. Выглядала я як міралюбная, выхаваная дзяўчына з інтэлігентнай сям’і.
Калі я з’яўлялася на вуліцах, за мной заўсёды ішла на пэўнай адлегласці групка жанчын. Яны хацелі прыгледзецца да мяне. Аднойчы я ішла ў ратушу і ўбачыла аб’явы на дошцы; адна з іх прыцягнула маю ўвагу: «Маладая ўдава хоча выйсці замуж». У нас не было нічога падобнага ў той час. Мяне гэта так развесяліла, што я пачала чытаць усе астатнія аб’явы. Калі я азірнулася назад, я ўбачыла натоўп жанчын за сваёй спіной. Яны ўпершыню наважыліся на размову і пачалі задаваць мне пытанні пра жыццё ў СССР, пра нашыя планы ў дачыненні да немцаў. Перабіваючы адна адную, яны распавядалі, як баяліся, што савецкая армія знішчыць усіх без выключэння.
Яны таксама сказалі, што ўяўлялі савецкіх людзей лютымі варварамі, у рэальнасці жа мы апынуліся прыемнымі і добрымі людзьмі. Я расказала ім пра наша жыццё, а таксама запэўніла іх, што мы не зробім нічога дрэннага немцам, за выключэннем нашых ворагаў. Жанчыны папрасілі мяне прыйсці ў ратушу: там збярэцца ўсё насельніцтва горада, і я змагу ўсім расказаць пра гэта. Я сказала, што не пярэчу, але пры ўмове, калі мне дазволіць маё кіраўніцтва. Калі я расказала пра гэта ў камэндатуры, мне нагадалі, што мы па-ранейшаму застаемся для немцаў ворагамі. Увогуле, мне не дазволілі пайсці на сустрэчу ў ратушы, баючыся правакацый.
Я была злучным звяном паміж нашай арміяй і жыхарамі горада, якія маглі звяртацца ў камендатуру са сваімі прапановамі і скаргамі. Часам людзі скардзіліся, што нашы салдаты ўрываліся ў кватэры і патрабавалі грошы і каштоўнасці. Такія выпадкі вельмі строга караліся. Мы павінны былі наладзіць забеспячэнне харчаваннем і таварамі першай неабходнасці. Да гэтай працы прыцягваліся мясцовыя жыхары, якія былі рады дапамагчы.
Мне не сустракаліся нашы салдаты, якія трапілі ў палон да немцаў, а затым былі вызваленыя савецкай арміяй. Іх усіх накіроўвалі ў СМЕРШ, дзе высвятлялі, як і калі салдат быў узяты ў палон, як ён паводзіў сябе ў палоне. Знаходзячыся пад уплывам прапаганды, я, як і большасць людзей, лічыла такіх салдат здраднікамі. Але ўсё гэта было ў тэорыі; у рэальным жыцці я не сутыкалася з такімі людзьмі.
Акрамя першага медаля «За абарону Ленінграда», я атрымала яшчэ два ордэны падчас вайны: ордэн Чырвонай Зоркі [33] і ордэн Айчыннай вайны [34] другой ступені. Ордэнам Чырвонай Зоркі мяне ўзнагародзілі пасля Нарвскай аперацыі «за дзеянні, якія спрыяюць паспяховаму правядзенню баявой аперацыі» (паводле пратаколу). Значыць, мае зводкі спрыялі паспяховаму правядзенню ваенных аперацый. [Нарвская наступальная аперацыя была праведзена ў ваколіцах эстонскага горада Нарва ў перыяд з 24 па 30 ліпеня 1944 году, у ёй прымаў удзел Ленінградскі фронт. У выніку гэтай аперацыі было нанесена паражэнне групоўцы нямецкіх войскаў, а савецкія войскі прарваліся да Балтыйскага мора]. Ордэн Айчыннай вайны я атрымала пасля капітуляцыі Грайфсвальда.
Я ўступіла ў партыю, калі была на фронце. Тады ўсё ўступалі ў партыю. Гэта было відавочна. Мяне ніхто не прымушаў; я была так выхавана. Я лічыла, што я павінна быць сябрам партыі, калі я – патрыётка сваёй краіны, люблю яе, абараняю яе ад ворагаў і жадаю ёй росквіту. Акрамя таго, я была афіцэрам, а ўсе афіцэры ў маім атачэнні былі камуністамі. У мяне не было сумневаў, уступаць мне ў партыю ці не.
Пасля вайны, знаходзячыся ў Германіі, я выйшла замуж. Падчас службы ў войску ў мяне было шмат тых, хто прызнаваўся мне ў пачуццях і рабіў мне прапанову, але мне ніхто не падабаўся; я была гатовая толькі да сяброўства. Мой будучы муж, палкоўнік Павал Сінявокі, быў прызначаны камендантам Грайфсвальда. Пазней Павал распавядаў мне пра тое, што закахаўся ў мяне з першага погляду. Восенню 1946 года мы пажаніліся ў Грайфсвальдзе. Павал быў нашмат старэйшы за мяне. Ён нарадзіўся ў 1901 годзе ў казачай [35] станіцы недалёка ад Кубані. Родам ён быў з сялянскай сям’і. Айца Паўла клікалі Мірон, імя яго маці я не памятаю. Яго бацькі памерлі яшчэ да вайны, і я не была з імі знаёмая. У яго было два браты. Павал сышоў з бацькоўскага дому да рэвалюцыі. Ён быў выдатным вершнікам, як і ўсе хлапчукі з казачых станіц. Менавіта таму ён пайшоў служыць у казачы полк царскай арміі, адкуль перайшоў у конніцу падчас рэвалюцыі.
Пасля рэвалюцыі і Грамадзянскай вайны, Паўла накіравалі ў Ваенную акадэмію імя Фрунзе ў Маскве. Павел быў вельмі здольным і разумным, лепшым студэнтам выпуску. У акадэміі імя Фрунзе ёсць традыцыя гравіраваць золатам імёны лепшых студэнтаў на белай мармуровай пліце, якая знаходзіцца ў холе акадэміі; імя Паўла значыцца там. Пасля заканчэння акадэміі, Паўла накіравалі ваенным аташэ ў Турцыю. Калі пачалася вайна, Павел вярнуўся на радзіму і папрасіўся на фронт. Ён быў на фронце з першых дзён вайны. Абодва браты Паўла таксама ваявалі. Адзін з іх загінуў, а другі вярнуўся дадому, ажаніўся; у яго было чацвёра дачок і адзін сын.
У 1946 годзе я дэмабілізавалася з войска і вярнулася ў Маскву. Мой муж застаўся ў Германіі. Мае бацькі вярнуліся з эвакуацыі ў 1946-м. Я пасялілася ў іх. У мяне было пасведчанне аб заканчэнні першага курса Інстытута замежных моў, таму мяне залічылі на другі. У верасні 1946 году я аднавіла вучобу ў інстытуце. Паваеннае жыццё, вядома, было цяжкім; то былі галодныя гады, хоць мая сям’я і не пакутавала ад голаду. Мой муж выслаў нам сваё пасведчанне, а ваенныя былі ў той час на добрым забеспячэнні. У канцы 1946 году майго мужа перавялі ў Маскву. Яго ўзялі ў генштаб у Маскву. Неўзабаве ён атрымаў званне генерала. Мы па-ранейшаму жылі ў камунальнай кватэры разам з маімі бацькамі. Мая сям’я добра ладзіла з Паўлам і ўспрымала яго як роднага.
У верасні 1947 гаду нарадзіўся наш сын Сяргей. Мне было вельмі цяжка, але я не хацела прапускаць год вучобы. Мне ніхто не дапамагаў. Мама працавала. Раніцай я карміла дзіця грудзьмі, спавівала яго і сыходзіла на заняткі. Сын заставаўся дома адзін. Я забегала дадому паміж лекцыямі, у перапынак, і карміла яго. Інстытут знаходзіўся далёка. Я ехала на метро, а затым перасаджвалася на іншы від транспарту. Раніцай перад выхадам я сцэджвала малако, каб суседка магла пакарміць малога з бутэлечкі. Былі вялікія складанасці і з рэчамі для сына. Поспехам было купіць пялюшкі або кашульку. Пасля заняткаў мне трэба было перамыць гару бялізны, а яшчэ трэба было прыгатаваць паесці, прыбрацца ў кватэры, ды і іншыя хатнія справы. У нас быў жудасны сусед; ён увесь час ствараў нязручнасці, так як яго раздражнялі і я, і дзіця. Мне шмат усяго прыходзілася рабіць па хаце, напрыклад, кіпяціць ваду на электраплітцы, мыць дзіця, праць, сушыць рэчы. Было вельмі цяжка, але я вучылася і здавала экзамены. Калі дзіця троху падрасло, стала лягчэй.
Сярод маіх сябровак былі і рускія, і яўрэйкі; гэта не мела значэння для маіх бацькоў. Менавіта таму я вельмі адчула антысемітызм пасля вайны. У 1946 годзе антысемітызм быў досыць прыкметны і адчуваўся ў паўсядзённым жыцці. У 1948 годзе антысемітызм стаў, па сутнасці, дзяржаўнай палітыкай. Пачаліся працэсы супраць «касмапалітаў» [гл. «Кампанія па барацьбе з «касмапалітызмам»] [36], амаль штодня выходзілі агідныя артыкулы ў прэсе пра навукоўцаў і людзей мастацтва яўрэйскай нацыянальнасці. Іх аблівалі граззю, рабілі акцэнт на нацыянальнасць. Яўрэяў-студэнтаў выключалі з інстытута, а яўрэяў-настаўнікаў звальнялі. Я не пацярпела і ў выніку апынулася адзінай яўрэйкай, якая засталася ў інстытуце. Не ведаю, чаму мяне пакінулі ў спакоі: магчыма, з улікам майго франтавога вопыту, баявых узнагарод ці пасады мужа. Не скажу з поўнай упэўненасцю, але маё імя не згадвалі зусім.
Я і зараз памятаю тых настаўнікаў і студэнтаў; гэта былі вельмі добрыя, разумныя людзі. Я ведала, што было арганізавана цкаванне яўрэяў, але не верыла, што яго мог арганізаваць Сталін. Калі многіх яўрэяў звольнілі з важных пасад у Акадэміі навук, я думала, што гэта таму, што рускія хацелі атрымаць іх пасады. Яўрэі займалі высокія пасады, а невукі і няздольныя не маглі іх атрымаць. Такім чынам, адкрываліся новыя магчымасці; трэба было толькі пазбавіцца ад яўрэя і заняць яго месца. Гэта было адзінае тлумачэнне, якое я магла знайсці. Я ведала мноства прыкладаў, калі пасаду бліскучага навукоўца займала пасярэднасць, якая карыстала працы папярэдніка. Мяне, майго мужа і маіх сваякоў надта турбавала тое, што адбывалася. Заўсёды ёсць шмат пасярэднасцяў, якія гатовыя дасягаць пастаўленых мэтаў любой цаной, пазбаўляючыся ад тых, хто стаіць у іх на шляху. Такія людзі радаваліся таму, што яўрэяў змяшчалі з пасадаў, і карысталіся сітуацыяй, займаючы іх месцы. Мне здавалася, што здрада гэтых людзей заключалася ў злаўжываннях і злосці. Я не думала, што гаворка ідзе пра палітыку.
Менавіта тады ўвайшоў ва ўжытак тэрмін «сіяністы». Гэты тэрмін выкарыстоўвалі варожа ў адносінах да яўрэяў; да таго часу, гэтае слова ў СССР не асацыявалася ні з чым дрэнным. Многія з тых, хто выкарыстоўваў гэты тэрмін, нават не ведалі яго значэнне. Гэтае слова выкарыстоўвалі разам са словам “жыд” [слова, якое пазначае яўрэяў і якое мае прыніжальнае адценне]. Памятаю, як нейкі партыйны актывіст чытаў нам лекцыю і заявіў, што сіяністы прымушалі нашых буйных ваеначальнікаў ажаніцца з яўрэйкамі. Я абурылася і сказала, што яны ажаніліся з яўрэйкамі, бо тыя былі разумныя і прыгожыя, і ажаніцца іх ніхто не прымушаў. Пасля гэтых слоў я чакала вялікіх непрыемнасцяў, але да гэтага не дайшло.
Маю стрыечную сястру Маргарыту, дачку брата маёй маці Давіда, адправілі ў ГУЛАГ у 1945 годзе. На прагулцы яна пазнаёмілася з лётчыкам з Англіі; бачыліся яны ўсяго пару разоў, пагулялі па горадзе, а затым яе абвінавацілі ў шпіянажы. Вядома, у 1956 годзе, пасля XX з’езду КПСС [37], Маргарыту рэабілітавалі і вызвалілі. Яна вярнулася дадому хворай і прыгнечанай.
Я скончыла інстытут у 1949 годзе. У мяне было размеркаванне (гл. «Абавязковае размеркаванне выпускнікоў у СССР») [38] у Маскоўскі фізіка-тэхнічны інстытут, дзе я павінна была выкладаць нямецкую. Я прапрацавала ў Дэпартаменце замежных моў сорак гадоў і выйшла на пенсію ў 1989 годзе. У студзені 1953 года пачалася «Справа ўрачоў» [39]. Гэта было страшна – непрыкрыты антысемітызм. Я ўспрыняла ўсё блізка да сэрца. Я не верыла ў вінаватасць дактароў. Гэта быў працяг барацьбы супраць «касмапалітаў» і арганізаваны пераслед яўрэяў. Магчыма, справы дактароў не былі б апошнімі ва ўсё большым антысемітызме, калі б Сталін не памёр у сакавіку 1953-га.
Спачатку я была ўзрушаная і перажывала з-за смерці Сталіна, а потым падумала, што так лепш. Я стамілася пастаянна чуць імя Сталіна. Усе поспехі звязвалі з ім, так як яго лічылі адзіным чалавекам, здольным думаць і прымаць рашэнні. Паўсюль віселі партрэты Сталіна; нават у кватэрах людзей партрэт Сталіна быў абавязковым прадметам інтэр’еру. Культ Сталіна быў распаўсюджаны паўсюдна, і мяне гэта раздражняла. Я ўздыхнула з палёгкай пасля прамовы Мікіты Хрушчова [40], у якой ён выкрыў злачынствы на XX з’ездзе КПСС. Я спадзявалася на тое, што наша краіна зменіцца, на тое, што ў нас будзе больш добрае жыццё. Я верыла кожнаму слову, сказанаму Хрушчовым. Усё было ясна.
Я вельмі добра памятала працэсы над «ворагамі народа». Былі сталыя паведамленні пра новыя рыхтаваныя змовы. У мяне з’явіліся сумненні, калі ў 1937 г. [гл. «Вялікі тэрор»] пачалі знішчаць вядомых ваенных кіраўнікоў. Было складана паверыць, што гэтыя людзі, якія рызыкавалі сваім жыццём, абараняючы радзіму, апынуліся здраднікамі і шпіёнамі, якія працуюць адначасова на выведку некалькіх краін. Я не магла пазбавіцца ад сумненняў. Вышэйшы камандны склад арміі быў знішчаны да вайны. Вядома, я разумела, што Сталін прынёс шмат шкоды краіне, але я па-ранейшаму непахісна верыла ў партыю. Я лічыла, што партыі варта давяраць за раскрыццё злачынстваў Сталіна і вызваленне людзей, асуджаных без віны. Я думала, што партыя забяспечвае парадак у краіне.
Я заўсёды ўдзельнічала ў выбарах [гл. «Выбары ў СССР»] [41] па даручэнні партыі. У ходзе выбараў мне трэба было арганізоўваць агітатараў, дзяжурыць на раённым выбарчым участку, які знаходзіўся ў нашым інстытуце, і сачыць за падлікам галасоў. Я, увогуле, не вельмі думала, трэба ці ня трэба такім чынам выбіраць аднаго чалавека, які быў у спісе.
Пасля вайны я працягвала сябраваць з маёй сяброўкай-яўрэйкай Раісай Тэўлінай. Яе тата быў кравец, а мой тата шыў ў яго касцюмы. Затым іх знаёмства перарасло ў сяброўства. Яны сустракаліся, каб пагаварыць. Бацька Раісы быў веруючым чалавекам. Калі тата памёр ў 1952 годзе, бацька Раісы прыйшоў на хаўтуры і чытаў яўрэйскія малітвы ля яго труны. Тату пахавалі на звычайных гарадскіх могілках. Пахаванне было свецкім.
Я была вельмі блізкая з маёй старэйшай сястрой Яўгеніяй. Пасля вяртання ў Маскву з эвакуацыі, яна паступіла ва ўніверсітэт [Маскоўскі дзяржаўны універсітэт імя М.В.Ламаносава], так як інстытут, у якім яна вучылася да вайны, зачыніўся. У 1944 годзе нарадзіўся яе адзіны сын Юрый. Яўгенія цяжка захварэла; яна пакутвала ад шторазовых галаўных боляў. Пасля нараджэння сына, ёй давялося пакінуць вучобу ва ўніверсітэце. Мая мама працавала ў выдавецтве і магла даваць сястры тэксты на пераклад. Яўгенія працавала дома; яна займалася перакладамі мастацкай літаратуры. Яна шмат часу праводзіла з сынам. Яе невыносныя галаўныя болі не спыняліся; у выніку лекары выявілі ў яе пухліну галаўнога мозгу. Яе прааперавалі, але аперацыя не прынесла выздараўлення. У 1964 годзе Яўгенія памерла. Пахавалі яе побач з нашым бацькам.
Мы адзначалі дома ўсе савецкія святы – 1 мая, 7 лістапада, дзень Чырвонай Арміі [«Дзень Савецкай арміі»] [42]. Дзень Перамогі [43] і Новы год былі маімі любімымі. Да нас заўсёды прыходзілі госці. 9 мая ў нашай сям’і была традыцыя наведваць Магілу Невядомага Салдата. Мы прыносілі туды кветкі і сустракаліся з франтавымі сябрамі.
Я старалася надаваць сыну пабольш увагі; мама мне вельмі дапамагала. Мой муж быў пастаянна заняты на працы, і на сям’ю ў яго не было часу. Сяргей выдатна вучыўся ў школе. Мы выхоўвалі яго патрыётам СССР. Ён быў акцябронкам, піянерам, камсамольцам. Пасля заканчэння школы, Сяргей паступіў у Маскоўскі фізіка-тэхнічны інстытут. Ён быў выдатнікам і паступіў у аспірантуру. Сяргей быў кандыдатам навук [гл. «Ступень кандыдата навук у СССР / РФ»] [44] і працаваў у навукова-даследчым інстытуце генэтыкі мікраарганізмаў. Сяргей вельмі любіў сваю працу. Ён напісаў і абараніў доктарскую дысертацыю, стаў прафесарам. Цяпер Сяргей кіруе інстытуцкай лабараторыяй. Пасля аспірантуры ён ажаніўся. Яго жонка працуе з ім. У мяне ёсць дзве ўнучкі: Марыя (нарадзілася ў 1980) і Юлія (нарадзілася ў 1985). На жаль, мая мама не дачакалася ўнукаў. Яна памерла ў 1972 годзе. Яе пахавалі побач з маім бацькам і Яўгеніяй. Гэта было свецкае пахаванне.
Калі дзяржава Ізраіль была створана ў 1948 годзе, гэта стала вялікай радасцю для мяне. Я заўсёды шукала інфармацыю пра Ізраіль у прэсе і вельмі радавалася поспехам гэтай краіны. Нарэшце ў яўрэяў з’явілася ўласная дзяржава пасля столькіх гадоў блуканняў. Калі суседнімі краінамі была пачата варожая кампанія агрэсіі супраць Ізраіля ў ходзе Шасцідзённай вайны [45] і «вайны Суднага дня» [Йом Кіпур] [46], у нашай прэсе з’явіўся тэрмін «ізраільская ваеншчына». Я турбавалася за Ізраіль і жадала яму перамогі. Я разумела, што гэтыя войны ніяк не звязаныя з тым, што пішуць у нашай прэсе. Я разумела, што першаснай была тэрыторыя Ізраіля. Не Ізраіль першым напаў на суседнія краіны для захопу новых земляў. Сутнасць заключалася ў іншым: людзі змагаліся за свае жыцці і за права на жыццё. Гэтая барацьба працягваецца; асноўнае пытанне заключаецца ў існаванні дзяржавы, краіны.
Я не збіралася з’язджаць з краіны, калі пачалася масавая эміграцыя ў Ізраіль у 1970-ыя. Я не асуджала тых, хто хацеў зменаў у жыцці. Я вельмі добра іх разумела. Тым не менш, асабіста для мяне Ізраіль быў чужой краінай, як і любая іншая краіна. Мы з мужам вельмі часта ездзілі за мяжу. Амаль штогод нас запрашалі ў Грайфсвальд, дзе мой муж быў камендантам пасля вайны. Жыхары Грайфсвальда ставіліся да яго з любоўю і павагай нават пасля яго вяртання ў СССР. Падчас нашых паездак нас запрашалі ў школы, дзіцячыя сады, на заводы і г.д. Нас таксама запрашалі на святы і банкеты. У нас быў вельмі шчыльны графік, але праходзіў тыдзень, і я пачынала сумаваць па Маскве. Я сапраўды сумавала па радзіме. Мае карані і маё жыццё – у гэтай краіне.
У той час у нас у краіне была вельмі цяжкае жыццё: прылаўкі крамаў былі пустыя. Калі нешта паступала ў продаж, побач з крамай ствараліся доўгія чэргі. Тым не менш, я не прыходзіла ў захапленне ад багацця прадуктаў за мяжой, ад замежнай заможнасці, так як гэта ўсё было не маё. Я не разумела, як чалавек можа свядома забыць тое, што каштоўна для яго, і з’ехаць жыць у іншую краіну. Я падтрымлівала кантакт з усімі сваімі сябрамі, хто эміграваў у Ізраіль. Мы перыядычна перапісваліся, і былі ў курсе жыцця адзін аднаго. У той час я нават не ўяўляла, што калісьці змагу іх наведаць, запрасіць іх да сябе. Усё гэта стала магчымым дзякуючы перабудове [47], распачатай у 1980-ыя і ініцыяванай Міхаілам Гарбачовым [48], генеральным сакратаром Цэнтральнага камітэта камуністычнай партыі.
У 1977 годзе пайшоў з жыцця мой муж. Кажуць, што час лечыць, але мой смутак нікуды не пайшоў. Ёсць страты, боль ад якіх ніколі не пройдзе. Сябры і сын – мая велізарная апора і падтрымка.
Я была поўная энтузіязму ў сувязі з перабудовай. Мы адчулі сабе свабоднымі; мы не прызвычаіліся да свабоды, але, разам з тым, гэта было вельмі добра. Можна было купляць кнігі, калісьці забароненыя цэнзурай, за якія людзей саджалі ў турму. Стала цікава чытаць газеты, так як у іх не было паклёпу, і інфармацыя, якую мы атрымлівалі, была праўдзівай. І, нарэшце, наступіла дэмакратыя. Я адчула яе, калі дэкан нашага факультэту быў упершыню абраны дэмакратычным шляхам. Я падтрымлівала ўсё гэта. Затым паступова мы вярнуліся да таго, што было калісьці. У канцы 1980-х я з’ездзіла ў Ізраіль па запрашэнні маіх сяброў. Гэтай краіне дапамагае Бог. Я схіляюся перад першымі пасяленцамі, прыклалі ўсе намаганні і зрабілі квітнеючы сад са скалістай пустэльні. Яны стварылі гэтую краіну самі.
Калі мы адправіліся на экскурсію ў Тэль-Авіў з гідам, мяне захапілі кветкавыя клумбы ля кожнага дома. Людзям давялося цяжка папрацаваць для гэтага: даставіць зямлю і паліваць расліны, каб яны не завялі. Увесь горад – велізарны, дагледжаны сад з пальмамі, ружамі, трапічнымі кветкамі. Тэль-Авіў не адзін такі горад; астатнія ізраільскія горады падобныя на яго. Ізраільцяне заслужылі мірнае жыццё, і яны змогуць зрабіць яго добрым. Я захапляюся жыхарамі Ізраіля, самім Ізраілем, але разумею, што не змагу там жыць. Маё месца – у маёй краіне.
Калі распаўся СССР [1991], я спачатку ўзрадавалася. Я лічыла, што Расія – моцная, самадастатковая рэспубліка, а астатнія проста цягнуць з яе грошы для будаўніцтва заводаў і чыгункі. Я думала, што наша жыццё будзе куды лепей пасля таго, як Расія атрымае незалежнасць. Затым я зразумела, што СССР быў адзіным арганізмам, які добра функцыянаваў, калі быў адным цэлым. Расея нешта давала іншым рэспублікам, а нешта атрымлівала ад іх. Не трэба было так радыкальна ўсё ламаць. Не толькі эканомікі былі пераплецены; былі пераплецены і жыцці людзей. Практычна ў кожнага расіяніна засталося шмат сваякоў у розных рэспубліках. Зараз жа аказалася, што яны жывуць у розных краінах. І я ўжо шкадую аб тым, што СССР распаўся.
Падчас перабудовы пачалося адраджэнне яўрэйскага жыцця; тэндэнцыі развіцця захаваліся і пасля распаду СССР. З’явіліся розныя яўрэйскія абшчыны. У людзей з’явілася магчымасць хадзіць у сінагогі, адкрыта прытрымлівацца яўрэйскіх традыцый. Публікуюцца кнігі яўрэйскіх пісьменнікаў і паэтаў, фільмы пра жыццё яўрэяў. Выпускаюцца яўрэйскія газеты і часопісы. Змянілася само стаўленне да яўрэяў. Раней людзі саромеліся выкарыстоўваць слова «яўрэй»; гэтае слова не выкарыстоўвалі на радыё і тэлебачанні. Зараз жа людзі гавораць на гэтыя тэмы спакойна і натуральна. Змяніліся пашпарты, і ў новых пашпартах ужо няма графы «нацыянальнасць» [гл. «Пяты пункт або пятая графа»] [49], знізіўся антысемітызм. Як цяпер вызначыць яўрэяў і рускіх? Раней дакументы яўрэяў адкладалі, калі яны паступалі ва ўніверсітэт, зараз жа гэта было б больш складана зрабіць. Самае важнае – гэта тое, што людзі не спрабуюць схаваць, што яны – яўрэі, і, думаю, гэта ўжо сапраўдны паказчык таго, што стаўленне грамадства да яўрэяў змянілася.
Я прымаю ўдзел у працы двух яўрэйскіх арганізацый. Адна з іх (пры камітэце ветэранаў вайны) называецца «Сувязь з Ізраілем». Там рэгулярна праводзяць цікавыя лекцыі, тэматычныя сустрэчы і канцэрты ў Ізраільскім культурным цэнтры. Я – член таварыства яўрэяў-ветэранаў вайны [Савета яўрэяў-ветэранаў Масквы] [50], які ўзначальвае Герой Савецкага Саюза [51] Майсей Мар’яноўскі. Нядаўна адкрыўся яўрэйскі абшчынны цэнтр. Я часта хаджу туды. Цэнтр праводзіць цікавыя заняткі і курсы лекцый, і кожны можа знайсці нешта для сябе. Мне вельмі цікавая гісторыя яўрэйскага народа. Я бяру ў бібліятэцы кнігі па яўрэйскай гісторыі і атрымліваю асалоду калі іх чытаю. Але гэта адносіцца толькі да гісторыі; я па-ранейшаму неверуючы чалавек, магчыма, таму, што мяне выхоўвалі ў духу атэізму ў школе і дома. Мяне радуе, што дзеці і падлеткі хочуць ведаць свае карані і прыходзяць за гэтым у яўрэйскі цэнтр.
[1] Рыса [яўрэйскай] аселасці: Пэўныя губерні (тэрыторыі) Расійскай імперыі былі адведзеныя пад пастаяннае пражыванне яўрэяў; яўрэям было дазволена пражыванне толькі на гэтых тэрыторыях. Рыса аселасці была першапачаткова вызначана ўказам Кацярыны II ад 1791 года. Палажэнне аб рысе аселасці дзейнічала аж да Рускай рэвалюцыі 1917 года; за гэты час яе мяжы змяняліся некалькі разоў. Рыса аселасці займала тэрыторыю ад Балтыйскага мора да Чорнага мора; там пражывала 94% ад усяго яўрэйскага насельніцтва Расіі, што складала амаль 5 мільёнаў чалавек. Пераважная большасць яўрэяў пражывала ў гарадах і мястэчках («штэтлах») рысы аселасці. Пэўным прывілеяваным групам яўрэяў, напрыклад, некаторым купцам, выпускнікам універсітэтаў і рамеснікам некаторых катэгорый, было прадастаўлена права на пастаяннае пражыванне за межамі рысы аселасці.
[2] Кантаністы: кантаністамі называлі яўрэйскіх дзяцей, якіх адпраўлялі ў ваенныя ўстановы царскай Расіі з тым, каб умовы жыцця там вымусілі іх прыняць хрысціянства. Набор у школы кантаністаў асабліва жорстка праводзіўся ў першай палове XIX стагоддзя. Адпаведны закон быў адменены ў 1856 годзе Аляксандрам II. Абавязковая вайсковая служба для яўрэяў была ўведзена ў 1827 годзе. Яўрэі ва ўзросце 12-25 гадоў маглі быць прызваны ў армію; яўрэяў малодшых за 18 гадоў змяшчалі ў кантанісцкія часткі. Старшыны яўрэйскіх абшчын былі абавязаныя забяспечыць асобную квоту па рэкрутах. Высокая квота, якую патрабавалі выконваць, суворыя ўмовы службы, разуменне таго, што рэкрут не будзе выконваць юдэйскія рэлігійныя нормы і будзе адрэзаны ад сваёй сям’і, прыводзілі да спробаў пазбегнуць прызыву. Адпаведна, старшыны абшчыны выконвалі квоту за кошт дзяцей з самых бедных сем’яў.
[3] Руская рэвалюцыя 1917: Рэвалюцыя, у выніку якой у Расійскай імперыі было скінута самадзяржаўе і ўстаноўлена ўлада бальшавікоў пад кіраўніцтвам Леніна. У Рускай рэвалюцыі 1917 года вылучаюць два этапы: Лютаўскую рэвалюцыю, прычынамі якой былі недахоп харчавання і паліва падчас Першай сусветнай вайны і ў выніку якой цар адрокся ад пасады, а ўлада перайшла да Часовага ўраду. Другі этап ўяўляе сабой узброены захоп улады ў кастрычніку-лістападзе, які ўзначаліў Ленін (Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 года) і ў выніку якога да ўлады прыйшлі бальшавікі.
[4] Распаўсюджаныя імёны, пераклікаюцца па гучанні ці сэнсе: русіфікаваныя або рускія імёны, якія выкарыстоўваліся яўрэямі ў паўсядзённым жыцці і былі прынятыя ў афіцыйных дакументах. Асіміляцыя рускіх яўрэяў на мяжы 19-га і 20-га стагоддзяў выяўлялася, сярод іншага, у русіфікацыі імёнаў. У некаторых выпадках русіфікаваным было толькі напісанне і вымаўленне (напрыклад, «Язэп» замест «Іцхак»; «Барыс» замест «Борух»), у іншых выпадках традыцыйныя яўрэйскія імёны замяняліся на падобныя па гучанні рускія імёны (напрыклад, «Яўгенія» замест «Гіты», «Юры» замест «Юды»). Пасля ўзмацнення дзяржаўнага антысемітызму ў СССР у канцы 1940-ых, большасць яўрэйскіх бацькоў перасталі даваць сваім дзецям традыцыйныя яўрэйскія імёны, каб пазбегнуць дыскрымінацыі.
[5] Рэальнае вучылішча – сярэдняя адукацыйная ўстанова для хлопчыкаў. Навучэнцы вывучалі там матэматыку, фізіку, гісторыю, замежныя мовы і чарчэнне. Пасля заканчэння вучылішча, яны маглі паступаць у вышэйшыя навучальныя ўстановы прамысловага і сельскагаспадарчага профілю.
[6] Вялікая Айчынная вайна: 22-га чэрвеня 1941 году ў 5 гадзін раніцы нацысцкая Германія напала на Савецкі саюз без абвяшчэння вайны, што стала пачаткам так званай «Вялікай Айчыннай вайны». План «маланкавай вайны» Германіі, вядомы як аперацыя “Барбароса”, практычна дасягнуў сваёй мэты па разгроме Савецкага саюза ў першыя месяцы пасля нападу. Заспетыя знянацку, непадрыхтаваныя савецкія войскі страцілі цэлыя арміі і вялікую колькасць тэхнікі ў першыя тыдні пасля пачатку вайны. Да лістапада 1941 году, нямецкая армія захапіла Украіну, узяла ў аблогу Ленінград (другі па велічыні горад СССР) і пагражала ўзяццем самой Масквы. Вайна скончылася для Савецкага саюза 9-га мая 1945 года.
[7] Вялікі тэатр: Сусветна вядомы дзяржаўны тэатр, размешчаны ў Маскве; вядзе гісторыю з 1776 года. У будынку гэтага тэатра прайшлі першыя рускія і замежныя оперныя і балетныя спектаклі.
[8] Грамадзянская вайна (1918-1920): грамадзянская вайна паміж “чырвонымі” (бальшавікамі) і «белымі» (супернікамі бальшавікоў), якая пачалася ў пачатку 1918 года і цягнулася ў Расіі да 1920 года. У «белых» быў прадстаўлены ўвесь спектр праціўнікаў камунізму – часткі рускай арміі, якія ўдзельнічалі ў Першай сусветнай вайне, узначаленыя афіцэрамі-антыбальшавікамі, добраахвотнікамі, часам меншавікамі і эсэрамі. Некаторыя кіраўнікі «белага» руху падтрымлівалі ўсталяванне ваеннай дыктатуры, іншыя былі адкрытымі манархістамі. Зверствы і злачынствы падчас Грамадзянскай вайны здзяйсняліся абодвума бакамі. Грамадзянская вайна завяршылася перамогай бальшавікоў, што было абумоўлена раз’яднанасцю і адсутнасцю супрацоўніцтва паміж рознымі «белымі» камандзірамі і рэарганізацыяй Чырвонай Арміі, праведзенай Троцкім пасля таго, як ён стаў камісарам ваенных спраў. Тым не менш, перамога ў гэтай вайне дасталася цаной вялікіх ахвяр; да 1920 года Расея была разбурана і спустошана. У 1920 году выпуск прамысловай прадукцыі знізіўся на 14%, а аб’ёмы сельскагаспадарчай вытворчасці – на 50% у параўнанні з 1913 годам.
[9] Пагромы на тэрыторыі Украіны: У 1920-х гадах на тэрыторыі Украіны было шмат антысеміцкіх банд. Яны забівалі яўрэяў і спальвалі іх дамы, рабавалі, гвалцілі жанчын і забівалі дзяцей.
[10] Камунальная кватэра: Савецкія ўлады планавалі палепшыць жыллёвыя ўмовы шляхам канфіскацыі «залішняй» жылой плошчы ў заможных сем’яў пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года. У кватэры засялялі некалькі сем’яў, пры гэтым кожная сям’я займала адзін пакой, а кухня, прыбіральня і ванны пакой былі агульнымі для ўсіх жыхароў. Камунальныя кватэры ці камуналкі існавалі дзесяцігоддзямі, што было абумоўлена хранічным недахопам жылля ў гарадах. Камуналкі існуюць і цяпер, нягледзячы на дзяржаўныя праграмы будаўніцтва новых дамоў і ліквідацыю камунальных кватэр, пачатыя ў 1960-ыя гады.
[11] Выканкам: Пасля адрачэння цара ад пасаду (сакавік, 1917 год), улада перайшла да Часовага ўраду, прызначанага Часовым камітэтам Дзяржаўнай думы, які прапанаваў падзяліць уладу паміж саветамі рабочых і салдат, вядомымі як «саветы». Пасля кароткага і сумбурнага перыяду досыць дэмакратычных працэдур, змешаны орган з сацыялістычнай інтэлігенцыі, вядомы як выканкам, замацаваў за сабой права «прадстаўляць» саветы. Дэмакратычныя характарыстыкі саветаў першапачаткова былі вельмі недасканалымі: сяляне – пераважная большасць насельніцтва Расіі – фактычна не былі прадстаўлены, а салдатаў было празмерна. Прыход да ўлады выканкамаў ператварыў гэтую ў вышэйшай ступені недасканалую дэмакратыю ў алігархію людзей разумовай працы.
[12] Пастэрнак, Барыс Леанідавіч (1890-1960): Рускі паэт і празаік, які адстойваў свабоду ў творчасці. У часы Вялікага тэрору (1934-38), Пастэрнак неаднаразова абараняў рэпрэсаваных. Перакладаў сучасную і класічную замежную паэзію. Яго асноўная праца – раман «Доктар Жывага», які апісвае лёс рускай інтэлігенцыі праз трагізм калізій, якімі суправаджаліся рэвалюцыя і грамадзянская вайна. Раман быў забаронены ў СССР, але з’явіўся ў перакладзе на італьянскую мову ў 1957 годзе; пазней выйшаў і на іншых мовах. У СССР быў упершыню апублікаваны ў 1988 годзе. У 1958 годзе Пастэрнаку была прысуджана Нобелеўская прэмія па літаратуры, аднак скандал, які ўзняўся ў СССР, прымусіў яго адмовіцца ад прэміі; медаль быў перададзены пасля смерці Барыса Пастэрнака яго сыну ў 1989 годзе.
[13] Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі: Дата 25 кастрычніка (па старым календары) 1917 году ўвайшла ў гісторыю як дзень перамогі Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі ў Расіі. Гэты дзень – самая важная дата ў гісторыі СССР. Гадавіна гэтай рэвалюцыі (у Расіі) адзначаецца зараз як «Дзень згоды і прымірэння» 7 лістапада.
[14] Акцябраты: Акцябронак або «будучы піянер» – савецкае дзіця ва ўзросце сямі гадоў і старэй, які рыхтуецца да ўступлення ў піянерскую арганізацыю.
[15] Усесаюзная піянерская арганізацыя: камуністычная арганізацыя для падлеткаў ва ўзросце 10-15 гадоў (параўнальная з бой- / гёрлскаутамі ў ЗША). Мэта арганізацыі заключалася ў выхаванні маладога пакалення ў адпаведнасці з ідэаламі камунізму, падрыхтоўцы піянераў да ўступлення ў камсамол, а потым у камуністычную партыю. Усе падлеткі ў Савецкім саюзе былі піянерамі.
[16] Камсамол: Камуністычная моладзевая палітычная арганізацыя, створаная ў 1918 годзе. Задачай камсамола было распаўсюджванне ідэй камунізму і ўдзел рабоча-сялянскай моладзі ў будаўніцтве Савецкага саюза. Мэтай камсамола было таксама выхаванне ў духу камунізму з удзелам рабочай моладзі ў палітычнай барацьбе і тэарэтычная падрыхтоўка. Камсамол быў больш папулярны ў параўнанні з камуністычнай партыяй, так як мэтай камсамола было выхаванне, што дазваляла прыняць неспрактыкаваны малады пралетарыят, тады як членамі партыі маглі стаць толькі людзі з мінімальнай палітычнай кваліфікацыяй.
[17] Вялікі тэрор (1934-1938 гг.): Мільёны нявінных савецкіх грамадзянаў былі высланы ў папраўча-працоўныя лагеры або забітыя ў турмах ў часы Вялікага тэрору або Вялікай чысткі, калі праходзілі гучныя паказальныя суды над былымі супернікамі Сталіна з партыі бальшавікоў у 1936-1938 гг., якія дасягнулі піка ў 1937 і 1938 гадах. Асноўнай мішэнню Вялікага тэрору былі камуністы. Больш за палову арыштаваных былі сябрамі партыі на час арышту. Была праведзена «чыстка» ўзброеных сіл, камуністычнай партыі і ўрада ад усіх меркавана нязгодных і іншадумцаў; ахвяр, як правіла, прыгаворвалі да смерці або да доўгіх тэрмінаў. «Чысткі», па большай частцы, праводзілі таемна, і толькі ў некалькіх выпадках былі праведзены публічныя «паказальныя суды». Да часу спынення тэрору ў 1939 годзе, Сталіну атрымалася цалкам падпарадкаваць сабе партыю і грамадства. Савецкае грамадства было такім раз’яднаным, а людзі так баяліся рэпрэсій, што ў масавых арыштах больш не было ніякай патрэбы. Сталін кіраваў Савецкім саюзам як абсалютны дыктатар да смерці ў сакавіку 1953 года.
[18] Вораг народа: Савецкі афіцыйны тэрмін, эўфемізм для абазначэння рэальнай ці меркаванай палітычнай апазіцыі.
[19] Анэксія ўсходняй Польшчы: Згодна сакрэтнага пратакола да пакту Молатава-Рыбентропа, які размяжоўваў сферы ўплыву і тэрытарыяльных інтарэсаў СССР і Германіі ва Усходняй Еўропе, Савецкі саюз акупаваў усходнюю частку Польшчы ў верасні 1939 году. Новадалучаныя землі былі падзеленыя на пачатку лістапада паміж Украінскай і Беларускай Савецкімі Рэспублікамі.
[20] Уварванне ў Польшчу: Напад Германіі на Польшчу 1-га верасня 1939 года з’яўляецца на Захадзе агульнапрынятай датай пачатку Другой сусветнай вайны. Пасля далучэння Аўстрыі, Багеміі і Маравіі (земляў, якія ўваходзілі ў склад Чэхаславакіі), Гітлер быў упэўнены, што атрымае Польшчу без супраціву з боку Вялікабрытаніі і Францыі (для выключэння магчымасці супраціву з боку СССР у выпадку нападу на Польшчу, Гітлер заключыў так званы «Пакт Молатава-Рыбентропа»). Раніцай 1-га верасня 1939 году, нямецкія войскі ўвайшлі ў Польшчу. Паветраны налёт нямецкіх войскаў быў настолькі маланкавым, што большая частка ваенна-паветраных сілаў Польшчы была знішчана, не паспеўшы падняцца ў паветра. З мэтай не дапусціць мабілізацыі ў Польшчы, немцы разбамбілі масты і дарогі. Групы салдат былі расстраляныя кулямётамі з паветра; расстрэльвалі таксама грамадзянскіх асоб. 1-га верасня, у пачатку нападу, Вялікабрытанія і Францыя накіравалі Гітлеру ультыматум з патрабаваннем вывесці нямецкія войскі з тэрыторыі Польшчы і пагрозай пачаць вайну супраць Германіі ў выпадку невыканання гэтага патрабавання. 3-га верасня, калі нямецкія войскі прасунуліся ўглыб Польшчы, Вялікабрытаніяй і Францыяй была абвешчаная вайна Германіі.
[21] Акупацыя балтыйскіх рэспублік (Эстоніі, Латвіі і Літвы): Пакт Молатава-Рыбентропа разглядаў толькі Латвію і Эстонію як тэрыторыі, якія ўваходзяць у сферу савецкага ўплыву ва Усходняй Еўропе; тым не менш, згодна з дадатковаму пратаколу (падпісаны 28 верасня 1939 году), вялікая частка Літвы была таксама перададзена Саветам. Гэтыя тры дзяржавы былі вымушаныя падпісаць “Пакт аб абароне i ўзаемадапамозе» з СССР, які дазваляў СССР размясціць свае войскі на тэрыторыі трох балтыйскіх рэспублік. У чэрвені 1940 году Масква прад’явіла ультыматум, запатрабаваўшы змены ўрада і далучэння балтыйскіх рэспублік. Усе тры краіны былі далучаны да СССР, як Эстонская, Латвійская і Літоўская Савецкія Сацыялістычныя Рэспублікі.
[22] Пакт Молатава-Рыбентропа: Дамова аб ненападзе паміж Германіяй і СССР, вядомая як «пакт Молатава-Рыбентропа». Зацягнуты ў памежныя войны з Японіяй на Далёкім Усходзе і баючыся прасоўвання Германіі на захад, савецкі ўрад пачаў сакрэтныя перамовы аб падпісанні дамовы аб ненападзе з Германіяй у 1939 годзе. У жніўні 1939 году СССР нечакана абвясціў аб заключэнні германа-савецкай дамовы аб сяброўстве і ненападзе. Гэтая дамова (пакт) утрымлівала сакрэтны артыкул аб падзеле Польшчы і размежаванні сфер ўплыву СССР і Германіі ва Усходняй Еўропе.
[23] НКУС: Народны камісарыят унутраных спраў; створаны ў 1934 годзе на базе органа дзяржбяспекі Дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення (ДПУ).
[24] Рэабілітацыя ў Савецкім саюзе: Многія людзі, арыштаваныя, якія зніклі ці былі забітыя ў гады кіравання І. Сталіна, былі рэабілітаваныя пасля XX з’езда КПСС у 1956 годзе, калі Хрушчоў публічна выкрыў культ асобы Сталіна і прыадчыніў заслону таямніцы пра тое, што адбывалася ў СССР у гады кіравання Сталіна. Толькі пасля афіцыйнай рэабілітацыі людзі ўпершыню даведаліся пра тое, што адбылося з іх сваякамі, так як інфармацыя аб арыштаваных да гэтага не раскрывалася.
[25] ГУЛАГ (Галоўнае ўпраўленне лагераў або Галоўнае ўпраўленне папраўча-працоўных лагераў): Савецкая сістэма папраўча-працоўных лагераў у аддаленых раёнах Сібіры і Крайняй Поўначы, пачатак якой быў пакладзены ў 1919 годзе. Тым не менш, да пачатку 1930-х колькасць зняволеных у лагерах не была вялікай. Да 1934 году ў ГУЛАГ ці Галоўнае упраўленне папраўча-працоўных лагераў, якое падпарадкоўвалася Наркамату ўнутраных спраў (НКУС) – пераемніку (В)ЧК, было некалькі мільёнаў зняволеных. Сярод вязняў лагераў былі забойцы, злодзеі, іншыя звычайныя злачынцы, а таксама асуджаныя па палітычных і рэлігійных матывах. Лагеры сістэмы ГУЛАГ уносілі значны ўнёсак у эканоміку СССР у часы кіравання Сталіна. Умовы ўтрымання ў лагерах былі надзвычай суворыя. Пасля смерці Сталіна ў 1953 годзе, колькасць вязняў лагераў значна знізілася, а ўмовы іх утрымання крыху палепшалі.
[26] Берыя Л.П. (1899-1953): Савецкі дзяржаўны дзеяч, адзін з асноўных арганізатараў масавых арыштаў і палітычнага пераследу ў перыяд з 1930-ых да пачатку 1950-ых гадоў. Міністр унутраных спраў, 1938-1953. У 1953 годзе быў выключаны з партыі і асуджаны на смерць Вярхоўным судом СССР.
[27] Молатаў, В.П. (1890-1986): Дзяржаўны дзеяч, адзін з вышэйшых кіраўнікоў партыі. Міністр замежных спраў з 1939 года. 22 чэрвеня 1941 году ім па радыё было абвешчана аб нападзе Германіі на СССР. Ім і [Энтані] Ідэнам таксама было распрацавана пагадненне аб падзеле сфер уплыву СССР і Захаду ў новай Еўропе пасля вайны.
[28] Блакада Ленінграда: 8 верасня 1941 году немцы цалкам акружылі Ленінград, што стала пачаткам блакады Ленінграда, якая доўжылася да 27 студзеня 1944 года. Блакада была спалучаная для жыхароў горада з неверагоднымі цяжкасцямі і праблемамі. За час блакады, якая доўжылася амаль 900 дзён, сотні тысяч ленінградцаў памерлі ад голаду, холаду і хвароб.
[29] Кацярына Вялікая (1729-1796): Расійская імператрыца. Узышла на пасаду у выніку забойства мужа Пятра III; кіравала краінай 34 гады. Кацярына шмат чытала, у прыватнасці, Вальтэра і Мантэск’ё і старалася атрымліваць інфармацыю пра жыццё ў Расіі. Пры ёй была пачата распрацоўка новага прагрэсіўнага збору законаў. Кацярына правяла рэарганізацыю (1775 г.) мясцовага кіравання для ўзмацнення кантролю з боку цэнтральнай улады за сельскай мясцовасцю. У выніку гэтай рэформы была створана сістэма губерняў, падзеленых на паветы, якая дзейнічала да 1917 года. У 1785 годзе Кацярына выдала грамату, на падставе якой шляхта кожнага павета і губерні мелі права ствараць свой орган з правам падачы прашэнняў імператару, дваране ў цэлым вызваляліся ад падаткаў і дзяржаўнай службы, дваранскае званне станавілася спадчынным, а таксама дваранству былі прадастаўлены неабмежаваныя правы на іх зямлі і сялян. Кацярына ўзмацніла кантроль з боку Расійскай імперыі за балтыйскімі губернямі і Украінай. Дзякуючы ёй, Расійская імперыя [тэрытарыяльна] выйграла больш за іншых у выніку паслядоўных раздзелаў тэрыторыі Польшчы Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй.
[30] «Дарога жыцця»: Дарога («калідор») праз Ладажскае возера, якая выкарыстоўвалася ў зімовы перыяд у час блакады Ленінграда. Ленінград перажыў жудасную зіму 1941-42 гг. дзякуючы «Дарозе жыцця».
[31] Медаль «За абарону Ленінграда»: быў заснаваны Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 22 снежня 1942 года. Медалём «За абарону Ленінграда» было ўзнагароджана звыш 1,5 мільёнаў чалавек.
[32] СМЕРШ: Скарачэнне ад «Смерць шпіёнам!». Аддзел контрвыведкі ў СССР, створаны падчас Другой сусветнай вайны для забеспячэння бяспекі ў тыле дзеючай Чырвонай Арміі, на фронце – для арышту «здраднікаў, дэзэртыраў, шпіёнаў і злачынных элементаў». Поўнае найменне аддзела – Галоўнае ўпраўленне контрвыведкі «СМЕРШ» Народнага камісарыята абароны СССР. Гэтая назва для контрвыведніцкага падраздзялення Чырвонай Арміі была ўведзена 19 красавіка 1943 году; падраздзяленне дзейнічала як асобная адзінка да 1946 года. Узначальваў Галоўнае ўпраўленне контрвыведкі «Смерш» Віктар Абакумаў. Адначасова былі створаны Упраўленне контрвыведкі «СМЕРШ» Наркамата Ваенна-Марскога Флота і аддзел контрвыведкі «СМЕРШ» Наркамата ўнутраных спраў (НКУС). Галоўным праціўнікам СМЕРШ у яго контрвыведвальнай дзейнасці быў абвер – нямецкая служба выведкі і контрвыведкі. СМЕРШ таксама займаўся «фільтраваннем» салдат, якія вярнуліся з палону, і насельніцтва захопленых тэрыторый. Акрамя таго, СМЕРШ задзейнічалі для пакаранняў унутры самога НКУС; СМЕРШ дазвалялася праводзіць расследаванне, арыштоўваць і катаваць, прымушаць падпісваць сфабрыкаваныя прызнальныя паказанні, ладзіць паказальныя працэсы, накіроўваць у лагеры або расстрэльваць людзей. СМЕРШ таксама павінен быў выяўляць і знішчаць перабежчыкаў, падвойных агентаў і інш.; таксама СМЕРШ задзейнічаў для падтрымання вайсковай дысцыпліны ў Чырвонай Арміі з дапамогай загараджальных атрадаў, якія павінны былі страляць у савецкія войскі ў выпадку адступлення. СМЕРШ таксама прыцягвалі для выяўлення «ворагаў народа» за межамі СССР.
[33] Ордэн Чырвонай Зоркі: Зацверджаны ў 1930 годзе для ўзнагароджання за заслугі ў абароне радзімы, развіцці ваеннай навукі і тэхнікі, а таксама за мужнасць, праяўленую ў баях. Ордэнам Чырвонай Зоркі ўзнагароджвалі больш за 4 000 000 раз.
[34] Ордэн Айчыннай вайны: 1-ая ступень: заснаваны 20 мая 1942 году; ім узнагароджвалі афіцэраў і ваеннаслужачых радавога і сяржанцкага складу ўзброеных сіл і частак аховы, а таксама партызан незалежна ад вайсковага звання за заслугі ў камандаванні сваімі часткамі і баявымі адзінкамі ў баі. 2-я ступень: заснаваны 20 мая 1942 году; ім узнагароджвалі афіцэраў і ваеннаслужачых радавога і сяржанцкага складу ўзброеных сіл і частак аховы, а таксама партызан незалежна ад вайсковага звання за меншы гераізм у баях.
[35] Казакі: этнічная група, якая ўяўляла сабой свабоднае саслоўе ў 15-17 стагоддзях у Рэчы Паспалітай і ў 16-18 стагоддзях у Маскоўскай дзяржаве (а затым і ў Расіі). Казакі ў Рэчы Паспалітай складаліся з сялян, гараджан і шляхты, якія сяліліся па беразе Ніжняга Дняпра і арганізоўвалі там узброеныя атрады, першапачаткова – для мэтаў абароны ад татараў, а ў далейшым – для ўласных набегаў на татараў і туркаў. У складзе ўзброеных сіл, казацтва грала важную ролю ў войнах Расійскай імперыі ў 17-20 стагоддзях. Пачынаючы з 19-га стагоддзя, казачыя войскі таксама задзейнічалі для падаўлення паўстанняў і рухаў за незалежнасць. У час Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый 1917 году і Грамадзянскай вайны ў Расіі, некаторыя казакі (пад кіраўніцтвам Каледзіна, Дутава і Сямёнава) падтрымалі Часовы ўрад, і, утварыўшы ядро Добраахвотніцкай арміі, неслі асноўны цяжар барацьбы з Чырвонай Арміяй, тады як іншыя перайшлі на бок бальшавікоў (Будзённы). У 1920 годзе савецкія ўлады расфармавалі ўсе казачыя атрады і з 1925 года рабілі крокі па знішчэнні казачай ідэнтычнасці. У 1936 годзе казакам дазволілі ўступаць у Чырвоную Армію, і некаторыя казачыя дывізіі ваявалі на яе баку ў часы Другой сусветнай вайны. Некаторыя казакі служылі ў калабарацыйных фарміраваннях на баку Германіі і былі перададзеныя ў 1945 годзе СССР заходнімі саюзнікамі.
[36] Кампанія па барацьбе з «касмапалітызмам»: кампанія супраць «касмапалітаў», гэта значыць яўрэяў, пачалася з апублікавання артыкулаў у цэнтральных органах камуністычнай партыі ў 1949 годзе. Гэтая кампанія была накіравана, перш за ўсё, на яўрэйскую інтэлігенцыю, і ўяўляла сабой першую адкрытую атаку на савецкіх яўрэяў па нацыянальнай прыкмеце. Пісьменнікаў- «касмапалітаў» абвінавачвалі ў нянавісці да рускіх людзей, у падтрымцы сіянізму і інш. Многіх пісьменнікаў, якія пісалі на ідыш, а таксама кіраўнікоў яўрэйскага антыфашысцкага камітэта арыштавалі ў лістападзе 1948 г., і абвінавацілі ў сувязях з сіянізмам і амерыканскім «імперыялізмам». Іх таемна расстралялі ў 1952 годзе. Антысеміцкая «Справа лекараў» была распачата ў студзені 1953 года. Хваля антысемітызму пракацілася па СССР. Яўрэяў здымалі з пасадаў, і пачалі распаўсюджвацца чуткі аб немінучай масавай дэпартацыі яўрэяў ва ўсходнюю частку СССР. Смерць Сталіна ў сакавіку 1953 года паклала канец кампаніі супраць «касмапалітаў».
[37] XX-ы з’езд КПСС: На XX-ым з’ездзе КПСС у 1956 годзе Хрушчоў публічна выкрыў культ асобы Сталіна і прыадчыніў заслону таямніцы на тое, што адбывалася ў СССР у гады кіравання Сталіна.
[38] Абавязковае размеркаванне выпускнікоў у СССР: Выпускнікі вышэйшых навучальных устаноў абавязаны былі адпрацаваць 2 гады па размеркаванні навучальнай установы, якую яны скончылі. Адпрацаваўшы па размеркаванні, маладыя людзі маглі працаўладкоўвацца па ўласным жаданні ў любым горадзе ці арганізацыі.
[39] «Справа ўрачоў»: «Справа ўрачоў» – сфабрыкаваная (недаказаная) змова групы маскоўскіх урачоў з мэтай забойства кіраўнікоў урада і партыі. У студзені 1953 савецкая прэса заявіла аб арышце дзевяці ўрачоў, шэсць з якіх былі яўрэямі, і аб прызнанні імі віны. Пасля смерці Сталіна ў сакавіку 1953 году судовае разбіральніцтва так і не было праведзена. Афіцыйны друкаваны орган партыі – газета “Правда” – пазней інфармаваў аб тым, што абвінавачванні супраць урачоў былі ілжывымі, а прызнанні здабытыя пад катаваннямі. Гэтая справа стала адным з горшых прыкладаў праявы антысемітызму ў перыяд праўлення Сталіна. Хрушчоў у сваім сакрэтным дакладзе на XX-ым з’ездзе КПСС ў 1956 годзе заявіў, што Сталін планаваў выкарыстоўваць «Справу ўрачоў» для чыстак у вышэйшых эшалонах савецкай улады.
[40] Хрушчоў, Мікіта (1894-1971): Савецкі партыйны дзеяч. Пасля смерці Сталіна ў 1953 годзе, Хрушчоў стаў першым сакратаром ЦК КПСС, гэта значыць, па сутнасці, узначаліў Камуністычную партыю Савецкага Саюза. У 1956 годзе, падчас XX з’езда КПСС, зрабіў беспрэцэдэнтны крок па выкрыцці культу асобы Сталіна і яго метадаў. Яго знялі з пасады кіраўніка ўрада і кіраўніка партыі ў кастрычніку 1964 года. У 1966 годзе ён быў выключаны з членаў Цэнтральнага камітэта партыі.
[41] Выбары ў СССР: выбары ў СССР праводзіліся на безальтэрнатыўнай аснове; на кожным участку вылучалі аднаго кандыдата, кандыдатура якога зацвярджалася Цэнтральным камітэтам камуністычнай партыі. Канкурэнцыі не было, хоць гэта і не забаранялася законам. Склад выбарчых камісій вызначаўся партыяй. Выбары лічыліся сапраўднымі, калі яўка выбаршчыкаў з правам голасу складала не менш за 50%. Паводле афіцыйных дадзеных, яўка на выбарах практычна заўсёды складала 99%. Удзел у выбарах лічыўся дэманстрацыяй вернасці рэжыму, а няўдзел разглядаўся як абраза і выклік уладзе.
[42] Дзень Савецкай арміі: Армія і ваенна-марскі флот Расійскай імперыі распаліся пасля Рэвалюцыі 1917 года, і Саветам народных камісараў была створана Рабоча-Сялянская Чырвоная Армія з салдат-добраахвотнікаў. Першыя часткі і злучэнні вызначыліся ў баях супраць Германіі 23 лютага 1918 году; гэты дзень стаў «Днём Савецкай арміі», і адзначаецца цяпер як «Дзень абаронцы Айчыны / Дзень арміі».
[43] Дзень Перамогі ў Расіі (9 мая): Агульнадзяржаўнае свята ў гонар перамогі над нацысцкай Германіяй, заканчэння Другой сусветнай вайны і ў памяць аб савецкіх людзях, якія загінулі ў гэтай вайне.
[44] Ступень кандыдата навук у СССР / РФ: Паслявузаўская адукацыя ў СССР (аспірантура або ардынатура для студэнтаў медычных вну), якая звычайна доўжылася 3 гады і прадугледжвала ў выніку напісанне дысертацыі. Па выніках сашукальніку прысвойвалася ступень «кандыдата навук». Пры наяўнасці жадання працягнуць даследчую працу, наступным крокам было атрыманне доктарскай ступені (дактарантура). Для атрымання ступені доктара навук, сашукальнік павінен быў займацца акадэмічнымі даследаваннямі, пастаянна публікавацца і напісаць аўтарскую дысертацыю. Па выніках сашукальніку прысвойвалася ступень «доктара навук».
[45] Шасцідзённая вайна: Першыя ўдары падчас Шасцідзённай вайны былі нанесеныя 5 чэрвеня 1967 года ваенна-паветранымі сіламі Ізраіля. Шасцідзённая вайна цягнулася ўсяго 132 гадзіны і 30 хвілін. Бітвы на егіпецкім фронце ішлі чатыры дні, на Іарданскім – тры. Вельмі кароткая па працягласці, гэтая вайна, тым не менш, стала адной з самых драматычных і разбуральных войнаў паміж Ізраілем і ўсімі арабскімі дзяржавамі, і прывяла да крызісу, які зацягнуўся на доўгія гады пасля яе заканчэння. Шасцідзённая вайна ўзмацніла напружанне паміж арабскімі дзяржавамі і краінамі Захаду ў сувязі са зменамі ў менталітэце і палітычнай арыентацыі краін арабскага свету.
[46] «Вайна Суднага дня» [Ём Кіпур]: Араба-ізраільская вайна 1973 году, таксама вядомая як вайна [у] Ём Кіпур або вайна ў месяц Рамадан, – вайна паміж Ізраілем з аднаго боку і Егіптам і Сірыяй з другога боку. Вайна Суднага дня – чацвёрты буйны ваенны канфлікт паміж Ізраілем і арабскімі дзяржавамі. Вайна доўжылася тры тыдні: яна пачалася 6 кастрычніка 1973 года і скончылася 22 кастрычніка на сірыйскім фронце і 26 кастрычніка на егіпецкім фронце.
[47] Перабудова: Эканамічная і сацыяльная палітыка ў СССР у канцы 1980-ых, звязаная з імем савецкага дзяржаўнага дзеяча Міхаіла Гарбачова. Гэты тэрмін апісвае спробы, прынятыя для пераўтварэння стагнуючай, неэфектыўнай каманднай эканомікі Савецкага саюза ў дэцэнтралізаваную рынкавую эканоміку. Кіраўнікам вытворчасцей, мясцовым органам улады і партыйных чыноўнікам была прадастаўлена больш шырокая аўтаномія, уведзеныя адкрытыя выбары ў спробе дэмакратызаваць камуністычную партыю. Да 1991 году перабудова пайшла на спад і неўзабаве страціла актуальнасць у сувязі з распадам СССР.
[48] Гарбачоў, Міхаіл (1931-): Савецкі палітычны дзеяч. Гарбачоў уступіў у КПСС ў 1952 годзе і паступова прасоўваўся па партыйнай іерархічнай лесвіцы. У 1970 годзе яго абралі ў Вярхоўны Савет СССР, дзе ён заставаўся да 1990 года. У 1980 годзе Гарбачоў стаў членам Палітбюро, а ў 1985 годзе ён быў абраны генеральным сакратаром ЦК КПСС. У 1986 годзе ім была пачата комплексная праграма палітычнай, эканамічнай і сацыяльнай лібералізацыі пад лозунгамі галоснасці і перабудовы. Урад выпусціў палітычных вязняў, дазволіў эміграцыю, заняўся праблемай карупцыі і заахвочваў крытычны перагляд савецкай гісторыі. З’езд народных дэпутатаў, абраны ў 1989 годзе, прагаласаваў за спыненне кантролю КПСС над урадам і выбраў Гарбачова Старшынём. Гарбачоў распусціў партыю і даў незалежнасць балтыйскім рэспублікам. Пасля стварэння Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД) у 1991 годзе, Гарбачоў сышоў з паста прэзідэнта; з 1992 года ўзначальвае міжнародныя арганізацыі.
[49] «Пяты пункт або пятая графа»: Абавязковае ўказанне нацыянальнасці ва ўсіх формах аб прыёме на працу. Яўрэі, якіх адносілі ў СССР да асаблівай нацыянальнасці, былі пад ціскам з-за гэтага з канца Другой сусветнай вайны да канца 1980-ых.
[50] Савет яўрэяў-ветэранаў Масквы: Заснаваны ў 1988 годзе яўрэйскай суполкай Масквы. Асноўная мэта арганізацыі – узаемадапамога, а таксама аб’яднанне яўрэяў-франтавікоў, збор і публікацыя ўспамінаў пра вайну, арганізацыя сустрэч з шырокай грамадскасцю і моладдзю.
[51] Герой Савецкага Саюза: Ганаровае званне, усталяванае 16 красавіка 1934 года, са знакам адрознення – медалём «Залатая Зорка», – заснаванае 1 жніўня 1939 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР. Званне Героя Савецкага Саюза прысвойвалі як вайскоўцам, так і грамадзянскім асобам за асабістыя або калектыўныя заслугі перад СССР або сацыялістычным грамадствам, звязаныя са здзяйсненнем геройскага подзвігу.
Знайдзіце гэтую інфармацыю на галоўнай старонцы Centropa
Памяць – адукацыйная праграма Centropa па гісторыі яўрэяў ХХ стагоддзя ў Беларусі і Расіі.
Ⓒ 2020 Centropa — Усе правы абаронены
Юрыдычная інфармацыя — Палітыка прыватнасці
Cookie Settings.
