Гэта інтэрв’ю было запісана ў цяжкі перыяд жыцця Фрыдрыха Фалевіча, калі цяжка хварэла яго жонка. Іх сыны жывуць у іншых гарадах, і ў гэтай сямейнай пары муж і жонка самі клапоцяцца адзін пра аднаго. Фрыдрых павінен займацца хатняй гаспадаркай і даглядаць жонку, што патрабуе шмат часу і высілкаў. У мяне не атрымалася сустрэцца з ім у яго дома: такія візіты былі б недарэчныя з улікам знаходжання дома хворага члена сям’і. Я запісвала інтэрв’ю ў гасцініцы, у якой я спынілася. На шчасце, Фрыдрых жыў у доме праз дарогу ад гасцініцы і мог прыходзіць на інтэрв’ю некалькі разоў на дзень. Ён рабіў усё па хаце, выдаткоўваў гадзіны паўтары на тое, каб сустрэцца са мной у гасцініцы і спяшаўся назад дадому, да жонкі. Жыццё Фрыдрыха ніколі не было лёгкім, але ён заўсёды захоўваў аптымізм і пачуццё гумару, уласцівае яму. Фрыдрых – дужы мужчына сярэдняга росту; калі глядзіш на яго, можна выказаць здагадку, што ў юнацтве ён шмат займаўся спортам. У Фрыдрыха добрыя вочы; яму было вельмі цяжка расказваць пра ўсе тыя жахі, праз якія ён прайшоў у дзяцінстве падчас вайны. Ён быў вязнем двух гета ў Слуцку, і яго сям’я была сярод малой часткі тых, хто выжыў. У дзяцінстве Фрыдрых зразумеў, што асноўная каштоўнасць у жыцці – рабіць добрае іншым людзям і ўсё сваё жыццё адпавядаў гэтаму прынцыпу. Гэтых поглядаў ён прытрымліваецца і зараз і знаходзіць магчымасць дапамагаць людзям насуперак складанасцям, з якімі сутыкаецца.
Знайдзіце гэтую інфармацыю на галоўнай старонцы Centropa
Націсніце / пазначце любы малюнак, каб даведацца больш …
Сям’я майго бацькі жыла ў невялікім беларускім мястэчку Ляхавічы Брэсцкай вобласці [прыблізна 100 км ад Мінска]. Мае бабуля і дзядуля па бацьку былі родам з Ляхавічаў. Я практычна нічога не ведаю аб маім дзядулі Ізраілі Фалевічы. Ён быў фурманам. Дзядуля памёр у пачатку 1930-ых і бацька мала расказваў мне пра яго. Я ведаў маю бабулю Рыву. Не ведаю, калі нарадзіліся мае бабуля і дзядуля. Часам мне б хацелася ведаць больш пра маю сям’ю. Мне хацелася б ведаць больш пра жыццё нашых продкаў зараз, калі я сам пастарэў. Думаецца, гэта было б цікава, але ўжо няма каго спытаць.
Мой бацька быў самым малодшым з чатырох дзяцей. Я ведаю, што ў бацькі было дзве сястры, але ані мой брат, ані я не можам нават успомніць іх імёны. Ведаю толькі, што задоўга да Вялікай Айчыннай вайны [1], адна з іх пераехала ў Літву, у Вільнюс, а другая – у Талін [цяперашнюю Эстонію]. Яны былі замужам. Тая, якая жыла ў Вільнюсе, адзін раз нас наведала і мы атрымалі ад яе некалькі лістоў, але затым наша сувязь перарвалася. У нас не было ніякай інфармацыі ні пра яе, ні пра каго з членаў яе сям’і, уключна дзяцей. Другую ж сястру я ніколі не бачыў. Я ведаў Якава, старэйшага брата майго бацькі. Думаю, ён нарадзіўся ў 1902 годзе. Мой бацька Іосіф нарадзіўся ў 1905; аб яго дзяцінстве я не ведаю нічога. У майго бацькі была нейкая адукацыя. Думаю, ён скончыў сямігодку. У сям’і майго бацькі гаварылі дома на мове ідыш. Складана сказаць, наколькі рэлігійнай была яго сям’я да рэвалюцыі [рэвалюцыя 1917 году] [2]. Ва ўсякім разе, бабуля Рыва не выконвала традыцый іудаізму ў тыя часы, калі я яе ведаў; з таго, што я памятаю. Альбо ж я пра гэта не ведаў. Я быў занадта маленькім для таго, каб разбірацца ў такіх рэчах.
Горад Ляхавічы быў тыповым мястэчкам Беларусі. Яўрэі складалі амаль палову яго насельніцтва. Я так і не пабываў у гэтым горадзе, родным для майго бацькі, але так мне распавядаў бацька. Цікава паходжанне прозвішча «Фалевіч». Недалёка ад Ляхавічаў ёсць невялікая беларуская вёска Фалевічы. Амаль усе жыхары гэтай вёскі носяць прозвішча «Фалевіч», але яўрэяў сярод іх няма. Неяк раз, адпачываючы ў доме адпачынку «Нарач» у раёне Мінска, я пазнаёміўся з Фаінай Фалевіч, простай вясковай дзяўчынай. Яна працавала там медсястрой. Яе бацьку клікалі Іосіф, як і майго бацьку. Верагодна, адзін з маіх сваякоў быў родам з гэтай вёскі. Я не ведаю. І не думаю, што мой бацька ведаў. Ён не распавядаў мне і пра Ляхавічы, свой родны горад.
Калі Якаў і мой бацька выраслі, яны з’ехалі з Ляхавічаў у горад Слуцк Мінскай вобласці [прыблізна 100 км ад Мінска]. Слуцк быў больш буйным горадам, а ў большых гарадах было прасцей знайсці працу. Якаў працаваў пажарнікам. Ён ажаніўся з Анастасіяй, рускай дзяўчынай. У іх было чацвёра дзяцей. Іх старэйшага сына звалі Уладзімір. Імя «Уладзімір» было вельмі папулярна ў тыя часы: так клікалі Леніна, правадыра савецкага пралетарыяту. Іх другое дзіця, дзяўчынку, клікалі Раіса, затым ішлі сын Анатоль і дачка Людміла. Мае дзядуля і бабуля пераехалі ў Слуцк; жылі яны недалёка ад нас.
Мой бацька з захапленннем прыняў рэвалюцыю і ўсталяванне савецкай улады. І гэта натуральна, улічваючы, з якой беднай сям’і ён паходзіў; савецкая ўлада дала яму ўсё, што ў яго было. Мой бацька ўступіў у камуністычную партыю яшчэ зусім маладым чалавекам. Адбылося гэта ў 1925 годзе, калі яму было 20 гадоў. У яго не было спецыяльнай адукацыі, але калі ён стаў членам партыі, яго прызначылі на кіруючую пасаду. Такіх людзей называлі «вылучэнцамі», што мела на ўвазе прасоўванне і падтрымку такіх людзей з боку савецкай улады, якая лічыла іх прыдатнымі з улікам сацыяльнага паходжання і класавай прыналежнасці.
Мая мама была родам з невялікага беларускага мястэчка Капыль Мінскай вобласці [прыблізна 100 км ад Мінска]. Яе бацька і мой дзядуля Гірш Абрамовіч таксама быў фурманам, а бабуля Сара вяла хатнюю гаспадарку. Я памятаю іх дом. Вялікі трывалы, драўляны дом, з вялікім участкам, на якім былі размешчаны гаспадарчыя пабудовы – хлеў і стайня, дзе дзядуля трымаў коней. Побач з домам знаходзіліся сад і агарод. Мы з братамі часта наведвалі бацькоў мамы і заставаліся ў іх. Капыль размешчаны недалёка ад Слуцка, і часта нас падвозіў хто-небудзь з знаёмых ці адвозіў на машыне бацька.
Я добра памятаю бабулю і дзядулю. Дзядуля Гірш быў высокі і стройны. Ён не насіў бараду, але наколькі я памятаю, ён практычна заўсёды выглядаў няголены. Памятаю, як ён стаяў побач з запрэжаным канём з пугай у руцэ. Памятаю, як ён стукаў пугай па халяве. Потым ён, як правіла, сядаў у свой экіпаж і ад’язджаў на працу. Часцей за ўсё ён вяртаўся дадому ўначы, калі мы спалі. Я думаў тады, што менавіта так павінен выглядаць моцны мужчына. Трохі суровы і малагаварлівы, мой дзядуля любіў сваіх унукаў і радаваўся, калі мы прыязджалі да іх. Мая бабуля была мілай невысокай жанчынай, кірпатай і круглатварай. Памятаю яе ў сукенцы і ў фартуху, з нязменна закасанымі рукавамі. Калі мы гарэзнічалі, бабуля рабіла выгляд, што крычыць на нас і махала рукамі, як быццам адганяючы мух. Улетку мы любілі спаць у каморы пад лесвіцай на духмянай саломе, якую запасалі для кароў і коней. Мы гулялі ў садзе і насіліся па ўчастку. Бацькі маёй мамы гаварылі дома толькі на мове ідыш. Я не ведаю, ці былі мае бабуля і дзядуля вернікамі. Я нават не памятаю, ці бачыў я калі-небудзь, каб дзядуля маліўся. Раніцай ён снедаў, даваў кожнаму заданне, якое трэба было выканаць, пакуль ён не вернецца, і сыходзіў. Не маліўся ён і ўвечары, калі вяртаўся дадому.
Я ведаю, што ў іх у сям’і было пяць дзяцей. Мая мама была самай малодшай. Я ніколі не бачыў двух братоў мамы і нічога не ведаю пра іх. Ведаю, што ў мамы таксама была сястра, якую звалі Маша [Марыя], але больш пра яе я нічога не ведаю. Я быў знаёмы толькі з мамінай сястрой Рышай. Яна была на ¾ гады старэйшая за маму. Мая мама нарадзілася ў 1906 годзе. Пры нараджэнні ёй далі яўрэйскае імя Юдэс, а потым называлі рускім імем «Юлія» [«Распаўсюджаныя імёны, якія пераклікаюцца па гучанні ці сэнсе»] [3] і гэта імя было ўказана ў яе пашпарце. Тым не менш, у яе пасведчанні аб нараджэнні было напісана імя «Юдэс». Ні мама, ні яе сястра Рышэ не атрымалі ніякай адукацыі. Яны былі непісьменнымі і маглі толькі напісаць сваё імя і прозвішча.
Мае мама і тата пазнаёміліся ў Слуцку. Мама з’ехала з Капыля ў Слуцк у пошуках лепшых магчымасцяў для працы. Я не памятаю дэталяў іх знаёмства. Адзінае, што я ведаю напэўна: гэта адбылося не ў выніку сватаўства, так як сваццяў у той час ужо не было. Яны пажаніліся дзесьці ў 1924-1925 гадах. Упэўнены: у іх не было традыцыйнага яўрэйскага вяселля. Я не ведаю, магчыма, яны арганізавалі адзначэнне для сваіх сем’яў. Мама не працавала пасля таго, як выйшла замуж; бацька ж займаў тады дастаткова адказную пасаду. Ён быў дырэктарам слуцкай базы «Белплодоовощ» і членам бюро Слуцкага райкама партыі. Заробка, які ён атрымліваў, было цалкам дастаткова для ўтрымання сям’і.
Наша сям’я жыла на Камсамольскай вуліцы ў цэнтры Слуцка. На вуліцы знаходзілася некалькі драўляных дамоў, кожны з якіх быў разлічаны на дзве сям’і, з двума асобнымі ўваходамі ў кожную кватэру. Мы жылі ў адным з гэтых дамоў. У двары быў вялікі сад, а таксама там знаходзілася спартовая пляцоўка «Фарпост». «Фарпост» быў чымсьці накшталт спартовай пляцоўкі і клуба. Дзеці любілі гэтую пляцоўку і праводзілі там шмат часу. Мае браты і я не былі выключэннем.
Мой старэйшы брат Ігар нарадзіўся ў 1926 годзе. Ён быў адзіным, хто не прайшоў абрад “Брыт міла». Не ведаю, ці было ў майго брата яўрэйскае імя. У яго дакументах яго імя было ўказана як «Ігар», але дома бабуля клікала яго Ізя. Ізя – памяншальна-ласкальных імя ад Ісаака ці Ізраіля. Іншы мой брат, Барыс, нарадзіўся ў 1929 годзе. Яны абодва паспелі ўбачыць дзядулю Ізраіля, бацьку нашага таты, які памёр незадоўга да майго нараджэння. Я нарадзіўся 1 мая 1934 года. 1 мая адзначаюць савецкае свята. Бацька выбраў імя для мяне з камуністычнага календара. Неяк у канцы красавіка была гадавіна смерці Фрыдрыха Энгельса [4], і вось так і атрымалася, што мне далі імя Фрыдрых. Так мне распавядала мама.
Я памятаю дом, у якім мы жылі да вайны. У нас у кватэры было тры ці чатыры пакоі і вялікая кухня. У кватэры былі высокія столі і вялікія вокны; была ў ёй і вялікая гасцёўня. Гасцёўню ў той час называлі залай. Мы адзначалі там сям’ёй святы, а таксама прымалі гасцёў. На двух сценах гэтага пакоя, ад падлогі да столі, у рамках за шклом былі вялікія партрэты ўсіх членаў Палітбюро Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі. Мяркую, што такія партрэты былі ва ўсіх членаў партыі. Гэтыя партрэты былі свайго роду святыняй для майго бацькі. У нашай кватэры заўсёды было чыста і падтрымліваўся парадак. Мама і бабуля падтрымлівалі ідэальную чысціню ў доме. Мама была вельмі патрабавальная да чысціні. Усё, уключаючы посуд, блішчэла.
У горадзе да нашай сям’і ставіліся з вялікай павагай. Мы былі сям’ёй чыноўніка высокага ўзроўню. Тым не менш, па маіх дзіцячых успамінах я памятаю, што мама часта брала парсючкоў на адкорм. У нас былі адрыны за домам і там мама і наш сусед трымалі свіней. Наш сусед адкормліваў свіней да 20 пудоў вагі [1 пуд = 16 кг]: яны ўжо не маглі рухацца і чакалі, калі ім прынясуць ежу. У нас не было такіх гігантаў; тым не менш, калі мае бацькі заколвалі свінню, у сям’і былі сала і мяса, якіх хапала на некалькі месяцаў. Мы не выконвалі дома рэлігійныя традыцыі іудаізму. Партыя змагалася супраць рэлігіі [5] і перажыткаў мінулага, а мой бацька быў перакананым камуністам.
У даваенным Слуцку пераважала яўрэйскае насельніцтва; у горадзе было 14 000 яўрэяў на 22 000 жыхароў. Нашы сябры ў асноўным былі яўрэі. Бацька ці маці ніколі не казалі нам, што мы не павінны гуляць з рускімі або беларускімі дзецьмі. Бацька быў перакананы інтэрнацыяналіст і проста не мог нас вучыць такім рэчам, але так атрымалася, што мы гуляліся з яўрэйскімі дзецьмі. Мы не аддзялялі сябе ад рускіх дзяцей, і гралі з імі, калі яны прыходзілі да нас у двор. У маім даваенным дзяцінстве я ніколі не чуў слоў «яўрэй» ці «жыд» ад дзіцяці або дарослага. Сегрэгацыі па нацыянальнай прыкмеце або антысемітызму не было. Мы праводзілі ў нашым двары практычна ўвесь час. Мы займаліся спортам на пляцоўцы «Фарпост» ці гулялі на пляцоўцы альбо ў двары. Мы займаліся сваімі справамі. Мама перыядычна правярала, ці знаходзімся мы ў двары. Нам не дазвалялі выходзіць на вуліцу, але, шчыра кажучы, нам гэта і не было патрэбна: у двары для нас было досыць забаваў. Мае старэйшыя браты праводзілі час са сваімі сябрамі, а я гуляў са сваімі: у двары было досыць месца. У выходныя мы з бацькамі хадзілі плаваць на раку Случанку, што працякала недалёка ад нашага дома. Часам я хадзіў на бераг ракі са старэйшым братам. У мяне было шчаслівае дзяцінства.
Наша бабуля Рыва, мама майго бацькі, таксама жыла ў Слуцку. У яе быў дом на вуліцы Валадарскага недалёка ад нашага дома. Бабуля здавалася мне вельмі старой, але цяпер я разумею, што, верагодна, яна была маладзейшая за мяне цяперашняга. Згорбленая пад цяжарам гадоў, яна насіла вялікую цёплую хустку з махрамі. Бабуля абгортвала ім галаву і ён спадаў ёй на плечы і спіну накшталт накідкі. Многія старыя яўрэйскія жанчыны Слуцка насілі такія хусткі.
Бабуля горача любіла нас, сваіх унукаў, і мы яе таксама любілі. Бабуля не дакучала нам маралямі і разумела нас. У бабулі быў вельмі рахманы характар, і яна любіла размаўляць з намі. Яна выслухоўвала нас і давала нам парады. Яна магла заклікаць нас да парадку, калі мы не слухаліся, але гэта здаралася рэдка. Бабуля амаль усё свой час праводзіла ў нас дома; дадому яна хадзіла толькі пераначаваць. Не думаю, што бабуля была набажным чалавекам; ва ўсялякім выпадку, яна не была такой у той час. З улікам пасады майго бацькі, рэлігійнасць бабулі магла нашкодзіць яму ў яго партыйнай і працоўнай кар’еры. Я вельмі рэдка бываў у бабулі дома на вуліцы Валадарскага. Магчыма, у бабулі была кніга з малітвамі і яна выконвала яўрэйскія традыцыі, але я нічога не ведаю пра гэта.
Усё, што я магу сказаць, гэта тое, што ў нас у доме не прытрымліваліся кашруту. Мама не падзяляла мясныя і малочныя прадукты; акрамя таго, мы часта елі свініну і сала. Я не магу сказаць дакладна, ці ела мая бабуля сала, але яна далучалася да нас за ежай і ела з намі з нашага некашэрнага посуду. Я памятаю, як мама налівала віно ў шклянку бабулі і як бабуля макала туды булачку і ела. Я шкадую, што мала ведаю пра бабулю, але ў тыя гады ў мяне былі іншыя інтарэсы, і мне хацелася больш часу праводзіць з сябрамі, а не кантактаваць з бабуляй.
Бабуля шмат чаму навучыла нас. Яна вучыла ідыш мяне і майго брата. Мы не маглі чытаць ці пісаць на мове ідыш, але мы свабодна на ёй гаварылі. На мове ідыш мы мелі зносіны і з сям’ёй мамы ў Капылі. Мы не забыліся мову, і гэтая мова і сёння – наша родная мова, мова, на якой мы гаворым. Мае старэйшыя браты хадзілі ў яўрэйскую пачатковую школу. Я думаю, да вайны ў Слуцку была не адна яўрэйская школа. Ігар, старэйшы з нас, скончыў тры ці чатыры класы яўрэйскай школы, а Барыс, сярэдні брат, скончыў два. Наколькі я памятаю, яўрэйскія школы ў Слуцку былі зачыненыя ў 1938 ці 1939 годзе, і дзеці хадзілі ў рускія школы.
Выхоўвалі нас мама і бабуля. Мы рэдка бачылі бацьку. Ён сыходзіў на працу рана раніцай і вяртаўся дадому позна ўначы. Тым не менш, мы чакалі яго вечарамі. Мы чакалі, калі ён прыйдзе, але ён часта прыходзіў пазней, чым звычайна, і праца была звыклым для яго прабачэннем. Мы нярэдка адпраўляліся спаць да яго вяртання з працы, і вельмі радаваліся, калі тата знаходзіў трохі часу для нас. Калі тата прыходзіў з працы дадому, мы ўтрох скакалі яму на шыю. Бацька смяяўся над намі, называючы нас сваім танкавым экіпажам. Мы вельмі ганарыліся, калі ён нас так называў. Я вельмі добра памятаю бацьку, хоць у нас і не засталося яго фатаграфій. Ён быў высокі і стройны. У Слуцку яго любілі і паважалі. Бацька быў вельмі добрым чалавекам, і шмат каму дапамагаў. Некаторыя жыхары Слуцка, якім цяпер за 80, усё яшчэ памятаюць Язэпа Фалевіча. Мы не проста яго любілі. Мы моцна любілі яго. Вядома, нам не хапала яго любові і клопату. Калі мы пасталелі, бацька стаў ставіцца да нас больш строга. Тым не менш, я быў самым малодшым у сям’і, і бацька песціў мяне, надаючы мне больш увагі. У 1940 годзе нарадзіўся мой малодшы брат Рыгор.
Мы не святкавалі дома яўрэйскія святы. Я нават не памятаю, ці святкавалі мы дні нараджэння, але савецкія святы мы адзначалі 1 мая, 7 Лістапада [Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі] [6]. Гэтыя святы праходзілі ўрачыста. У Слуцку праводзілі парады, у якіх прымалі ўдзел усе прадпрыемствы. Мае браты хадзілі на парады разам са школай. Я быў занадта маленькі для школы, і тата, мама і я хадзілі на парады з калегамі бацькі. Мама давала нам старанна адпрасаваная белыя кашулі, а мае старэйшыя браты апраналі чырвоныя піянерскія гальштукі [глядзіце «Усесаюзная піянерская арганізацыя»] [7]. Людзі неслі сцягі, кветкі і транспаранты з лозунгамі. Горад упрыгожвалі. Былі чырвоныя сцягі і лозунгі на чырвоных палотнах. Людзі весяліліся і ўсміхаліся. Атмасфера была вельмі святочнай, адчуваліся патрыятызм і натхненне. Людзі ішлі на парад не для таго, каб атрымаць дадатковы выхадны і не па загадзе кіраўніцтва, а ад свайго сэрца. Думаю, людзі былі іншыя тады. Яны ўмелі верыць і ўмелі весяліцца. Я асабліва любіў свята 1 мая, яшчэ і таму, што гэты дзень быў і днём майго нараджэння. Пасля параду пачыналіся канцэрты і народныя гулянні. Мама ладзіла святочныя вячэры, і мы запрашалі гасцей. Да нас прыходзілі нашыя сваякі і сябры бацькі. Яны танцавалі, спявалі савецкія і ўкраінскія песні, весяліліся.
У 1937 годзе, калі ў СССР праходзілі масавыя рэпрэсіі [глядзіце «Вялікі тэрор»] [8], бацьку арыштавалі. Я быў занадта маленькі для разумення таго, што адбываецца, і ведаю пра гэта толькі тое, што мне распавядалі маці і браты. Бацьку арыштавалі на падставе ілжывага абвінавачвання. Мая мама не пакінула ўсё «як ёсць». Яна адправілася ў райкам партыі і ў аддзяленне НКУС [9], і яе намаганні былі паспяховыя. Бацьку вызвалілі праз два ці тры дні. Мы не ведалі дэталяў таго, што адбылося, што натуральна і маглі ніколі не даведацца, але самым важным было тое, што бацьку вызвалілі і больш ні ў чым не абвінавачвалі. Службовыя асобы вызначылі, што бацьку абгаварылі і пакінулі яго ў спакоі. Ён паходзіў з беднай сям’і, быў адданы партыі, і адсутнасць прычын для яго пераследу павінна была быць праўдай. Ён нават не быў выключаны з партыі, і вымову яму не абвесцілі.
Пасля вызвалення, майго бацьку прызначылі на пасаду дырэктара арцелі інвалідаў «Чырвоная зорка» ў Слуцку. Гэта была арганізацыя па прадастаўленні паслуг, у склад якой уваходзілі абутковы магазін, атэлье мужчынскага адзення, дзе аказвалі розныя паслугі, уключаючы паслугі па рамонце. Бацька займаў гэтую пасаду аж да пачатку Вялікай Айчыннай вайны. Я часта прыходзіў да яго на працу і ён падвозіў мяне ў сваёй машыне. Я памятаю гэта. Вядома, бацьку пашчасціла, а некаторым яго знаёмым не, але я і сапраўды быў занадта малы тады для таго, каб звяртаць увагу на такія выпадкі. Я ведаю, што бацька дапамагаў шмат каму. Калі бацька быў дырэктарам базы «Белплодоовощ», Вайніловіч, беларус, якога мой бацька ведаў, звярнуўся да яго. У пачатку 1930-х Вайніловіч быў раскулачаны [глядзіце «кулакі»] [10] і заключаны ў турму. Калі яго вызвалілі, ён прыйшоў да бацькі і расказаў яму пра тое, што яму патрэбныя дапамога і праца. Ён не мог знайсці працу. Наймальнікі баяліся наймаць былога зняволенага. Мой бацька прыняў яго на працу рабочым і ён прапрацаваў там да пачатку вайны. Зараз я разумею, што бацька пайшоў на рызыку, прыняўшы на працу былога зняволенага, ворага народу [11] і Вайніловіч вельмі цаніў тое, як паставіўся да яго мой бацька. Вайніловіч і яго сям’я вельмі моцна нас падтрымалі падчас вайны ў памяць аб маім бацьку, але пра гэта я раскажу далей.
У нашай сям’і не было трывогі, калі ў 1939 годзе гітлераўская армія напала на Польшчу [глядзіце «Уварванне ў Польшчу»] [12]. Майго бацьку не забралі ў войска ў тую вайну, і яна скончылася, калі савецкія войскі ўвайшлі ў Польшчу. Заходняя Беларусь была далучана да СССР, што спрыяла ўмацаванню веры ў моц і нязломнасць СССР. Верагодна, становішча не было такім спакойным у абласцях на мяжы Беларусі і Польшчы, але мы жылі, па сутнасці, «у тыле» Беларусі, і ў нашым горадзе не было яўрэяў-уцекачоў з Польшчы. Яны «абышлі бокам» нашы месцы: ад Баранавічаў да Мінска. Неўзабаве пасля вайны з Польшчай пачалася вайна з Фінляндыяй [глядзіце «Савецка-фінская вайна» (1939-40 гг.)] [13] і майго бацьку забралі ў войска. Мы вельмі турбаваліся за бацьку, але ён даволі хутка вярнуўся дадому. Гэтая вайна таксама ня доўжылася доўга. Мы былі ўпэўненыя, што больш войнаў не будзе, і што Гітлер зразумеў, што ён не зможа змагацца з Савецкім саюзам. Наша сям’я захоўвала спакой.
Маміна сястра Рышэ таксама жыла ў Слуцку. Яна была замужам за Зімхе Ангібергам. Зімхе быў фурманам, а Рышэ – хатняй гаспадыняй. Я добра памятаю мужа Рышэ. Гэта быў бесцырымонны, фанабэрысты чалавек, які заўсёды хацеў настаяць на сваім. У іх было шэсць дзяцей. Траіх старэйшых клікалі Любоў, Міхаіл і Ася. Я не памятаю трох астатніх. Старэйшая з дзяўчынак была ледзь старэйшая за мяне, астатнія былі маладзейшыя. Сям’я Рышэ жыла недалёка ад нас, і мы сябравалі з іх дзецьмі.
Увесну 1941 года ў Слуцку пачало ўзрастаць напружанне. Нават дзеці гэта адчувалі. У Слуцку ёсць цеплавая электрастанцыя. Трубы кацельні былі высокімі і бачныя здалёк. Мы пачалі заўважаць нейкіх таямнічых незнаёмых людзей у раёне электрастанцыі. Нават міліцыянты часта іх праганялі. Піянераў і школьнікаў вучылі ў школе быць пільнымі і назіраць за незнаёмымі людзьмі, бо яны маглі быць шпіёнамі ці дыверсантамі. Мы былі напагатове і разумелі, што гэтыя людзі быццам бы нешта шукалі. Дарослыя таксама ставіліся да іх з падазрэннем. Нашы вокны выходзілі на электрастанцыю, і мы бачылі рознае. Гэтыя людзі з’яўляліся ўсё часцей і часцей. Яны выглядалі як дыверсанты, аднак гэтую тэму не дазвалялася адкрыта абмяркоўваць. Існавала забарона на распаўсюд чутак і на абмеркаванні, якія маглі справакаваць паніку. Тым не менш, прадстаўнікі гарадской улады абмяркоўвалі падобныя рэчы. Яны ведалі, што з гэтым было звязана нешта небяспечнае. Мой бацька ведаў больш за іншых, бо ён быў членам райкама партыі. Я не ведаю, ці расказаў ён пра тое, што ведаў, маёй маме, але ён не закранаў гэтую тэму ў размове з намі, дзецьмі.
22 чэрвеня 1941 года была нядзеля, адна з тых рэдкіх нядзель, калі бацька быў дома. Мы ўзрадаваліся і пачалі будаваць планы на дзень. Мы былі ў садзе, калі адзін з суседзяў сказаў нам пра тое, што па радыё пачынаецца выступ Молатава [14]. Мы кінуліся дадому і як раз паспелі на яго прамову. Ён паведаміў аб тым, што нямецка-фашысцкія захопнікі напалі на Савецкі саюз без абвяшчэння вайны. Ён таксама заявіў, што наша справа – правільная, і мы павінны перамагчы. Праз некалькі хвілін пасля яго прамовы, ваенна-паветраныя сілы Германіі атакавалі Слуцк. Нямецкія бамбавікі накіроўваліся да электрастанцыі горада, але нашы знішчальнікі ўступілі ў бой і бамбавікі паляцелі, скінуўшы некалькі бомбаў. У той дзень электрастанцыя не пацярпела, але пацярпеў горад. Нямецкія бамбавікі стралялі з кулямётаў па хатах. Прама над нашым домам разгарнуўся паветраны бой. Мы кінуліся ў сховішча ў садзе за дрэвамі. Мы з сябрамі забеглі пад аўтамабільны прычэп без колаў, які ляжаў у нас у садзе. Калі бой скончыўся, мы вярнуліся дадому і ўбачылі, што ўсе партрэты членаў Палітбюро былі збітыя са сцен кулямётнай чаргой. Падлога была абсыпана аскепкамі шкла, а на некаторых партрэтах, раскіданых па падлозе, былі дзіркі ад куляў. Гэта было страшна. Так да нас прыйшла вайна.
У першы дзень вайны мой бацька пакінуў нас і сышоў на фронт. Ён быў танкіст, лейтэнант запасу і камандзір танкавага ўзвода. Калі мы з ім развітваліся, ён сказаў маме: «Юлія, паклапаціся пра дзяцей!» Ён пацалаваў нас і пайшоў. Вось і ўсё. Мы бачылі яго ў апошні раз тады. Мы практычна нічога не ведаем пра тое, што здарылася з бацькам. Брат бацькі Якаў Фалевіч быў пажарнікам у Слуцку. Калі пажарную частку эквакуіравалі, Якаў выпадкова апынуўся ў Магілёве. Нехта сказаў яму, што яго малодшы брат Іосіф знаходзіцца ў шпіталі ў Магілёве. Якаў знайшоў шпіталь; наш бацька быў там. Бацька патрапіў туды з апёкамі пасля таго, як яго танк загарэўся ў баі. Якаў пакінуў яго там, і гэта ўсё, што мы ведаем пра бацьку. Мы нічога не ведаем пра тое, дзе яшчэ ён змагаўся, дзе ён загінуў. У канцы вайны нам прыйшло паведамленне пра тое, што ён прапаў без вестак. У той час загінулых, якіх не маглі ідэнтыфікаваць на поле бою, адносілі да «зніклых без вестак».
Праз два дні пасля пачатку вайны мы вырашылі з’ехаць са Слуцка. Мы адкладалі наш ад’езд да таго часу, пакуль не стала занадта позна. Калі б мы з’ехалі ў самым пачатку, мы б дабраліся да Бабруйска або Мінска, і тады наша жыццё склалася б інакш. Але тады адбылося тое, што адбылося. Мы з’ехалі са Слуцка 24-га чэрвеня 1941 года. Я памятаю, як мама абмяркоўвала тэму ад’езду са сваёй сястрой і яе мужам. Бабуля Рыва катэгарычна адмовілася пакідаць дом. Яна сказала, што ўжо занадта старая для змен у жыцці, і што будзе, то будзе. Мама і яе сястра некаторы час разважалі і вырашалі, ці трэба пакідаць усё і сыходзіць у невядомасць. У Рышэ было шэсць дзяцей, а таксама было чацвёра дзяцей у нас. Старэйшыя дзеці Рышэ Любоў, Міхаіл і Ася разам з маім старэйшым братам Ігарам вырашылі рухацца наперад. Дарослыя працягвалі абмеркаванне да таго часу, пакуль муж Рышэ ўрэшце не запрог свайго адзінага каня, і тады мы з’ехалі. У нас было шмат багажу, хоць мы і ўзялі толькі самую неабходную вопратку і трохі ежы на першы час. Дзеці сядзелі ў павозцы, а дарослыя ішлі побач. Мы перыядычна спыняліся, каб накарміць каня і даць яму адпачыць. Шашэйную дарогу разбамбілі нямецкія самалёты і мы ехалі прасёлкамі.
Мы дабраліся да Бабруйска 27-га чэрвеня. Там было незвычайна ціха. Калі мы былі ў дарозе, пастаянна чуўся бесперапынны грукат стрэлаў і выбухаў, але ў горадзе гэтага не было. Мы прыйшлі на цэнтральную вуліцу горада і ўбачылі нямецкага салдата, які сядзіць на лаўцы ля плота. Пры адыходзе з горада савецкія войскі ўзарвалі ўсе масты праз раку. Мы не маглі рухацца далей, і вярнуліся назад у Слуцк. На зваротным шляху нас выпадкова спынілі немцы. Яны арыштавалі мужа сястры мамы Зімхе і мы вярнуліся дадому без яго. Больш мы нічога пра Зімхе не чулі. Верагодна немцы забілі яго. Мы вярнуліся ў Слуцк, дзе уз’ядналіся з бабуляй і пасяліліся ў доме Рышэ.
Немцы з самага пачатку пачалі арыштоўваць і забіваць камуністаў, камсамольцаў [15] і актывістаў. У першы дзень яны забілі 26 чалавек. Немцы не дзейнічалі ўласнымі сіламі. Былі здраднікі, якія лічылі, што савецкая ўлада іх прыціскае. Усплыў увесь гэты бруд. Сярод іх былі былыя зняволеныя турмаў і лагераў [ГУЛАГ] [16], а таксама высланыя і тыя хто хаваў сваё стаўленне да савецкай улады. Гэтыя людзі служылі немцам і працавалі ў паліцыі. Яны дапамагалі немцам складаць спісы і паказвалі ім на дамы, у якіх жылі камуністы ці яўрэі. Тады я ўпершыню пачуў слова “жыд”. Падчас нямецкай акупацыі гэтае слова пастаянна прысутнічала ў нашым паўсядзённым жыцці. Мы жылі дома, нібы ў клетцы, чакаючы арышту або смерці. У Слуцку усе ведалі, што наша сям’я была сям’ёй камуніста, і што мы былі яўрэямі. Тым не менш, людзі дапамагалі нам нават у той крытычнай сітуацыі. Некаторыя паліцыянты ведалі і паважалі майго бацьку. Яны дапамаглі нам выжыць; інакш нас бы забілі.
У Слуцку ў пачатку ліпеня было створана гета. На вуліцы Валадарскага, недалёка ад дома, дзе жыла мая бабуля, знаходзіліся жылыя пабудовы ваеннага гарадка. Гэта была закінутая тэрыторыя, дзе засталіся толькі драўляныя баракі. Паліцыя агародзіла тэрыторыю калючым дротам і стварыла першае гета. Першымі вязнямі гета сталі пажылыя людзі, жанчыны і дзеці, хворыя і інваліды. Паліцыя здзяйсняла абыход дамоў і накіроўвала людзей у гета. Да нас прыйшоў начальнік паліцыі Афанасенка. Афанасенка ведаў майго бацьку да вайны. Яго таксама пасадзілі ў турму, і мой бацька браў удзел у вынясенні рашэння аб яго турэмным зняволенні. Я не памятаю дакладна, але мой бацька быў абвінаваўцам ці сведкай абвінавачвання на судзе. Мы ўсе ведалі, што Афанасенка – не з тых, хто праявіць да нас міласэрнасць. Ён удакладніў наша прозвішча і паспрабаваў успомніць, ці ведае ён яго. Быў яшчэ адзін Фалевіч, яўрэй. У яго была пашкоджана правая рука, і ён кульгаў. Афанасенка ўспомніў яго і спытаў, ці былі мы сям’ёй гэтага мужчыны. Мы закрычалі: «Так, гэта мы!» Афанасенка зрабіў знак паліцыянту, і яны сышлі.
Нас забралі ў гета. Яўрэяў ахоўвалі там як быдла. Ні ў кога не было з сабой асабістых рэчаў, таму што часу на зборы не было. Сям’я Рышэ, мая бабуля і мама з трыма дзецьмі прыйшлі ў гета. У кожным памяшканні бараку было па 30-40 вязняў. Месцаў на дашчаных нарах бракавала для ўсіх і іншыя вязні былі вымушаныя шукаць месца, дзе яны маглі б змясціцца. У гета былі старыя, жанчыны і дзеці. Мужчыны, якія маглі працаваць, жылі ў горадзе, за выключэннем камуністаў і камсамольцаў. Першапачаткова ў гета забіралі толькі тых, хто падлягаў знішчэнню. Мне вельмі цяжка ўспамінаць пра гета, але я ведаю, што я павінны распавядаць пра яго для таго, каб людзі разумелі, што такое фашызм і не дапусцілі падобнага жаху ў будучыні.
Дарослыя і падлеткі павінны былі кожны дзень хадзіць на працу з гета. Мая мама і дванаццацігадовы брат павінны былі працаваць штодня, а мой малодшы брат Рыгор і я заставаліся з бабуляй і цёткай Рышэ. Мая бабуля вельмі аслабла ў гета. Яна практычна не падымалася з нараў. Мы гулялі з іншымі дзецьмі ў гета. У гета існавалі жорсткія абмежаванні. Вароты ахоўвалі узброеныя паліцыянты і немцы. Вязні гета, сыходзячы на працу, праходзілі праз гэты кантрольна-прапускны пункт. Дзецям дазвалялася шпацыраваць на тэрыторыі гета без абмежаванняў.
Я не ведаю, выжылі ці б мы, калі б нам не дапамагалі добрыя людзі. Яны прыносілі бульбу, буракі і нават кавалкі хлеба, трохі малака і круп да агароджы гета. Яны дзяліліся з намі тым малым, што ў іх было, пры тым, што іх дзеці таксама галадалі. Яны ведалі, што не атрымаюць кампенсацыю – адкуль б мы ўзялі грошы? У нас не было нічога, што мы маглі б прапанаваць гэтым добрым людзям, але яны рабілі гэта не дзеля грошай. Там было вельмі шмат добрых людзей. Вайніловіч знайшоў да нас у гета. Ён жыў недалёка ад гета. Ён пачаў прыходзіць да нас, прыносіў трохі ежы, вопратку і рабіў для нас тое, што мог. У гэтага чалавека было вялікае сэрца. Я думаю, што ён выратаваў нас. Ён сказаў аднойчы, што бацька працягнуў яму руку дапамогі, калі ў яго былі цяжкія часы, і цяпер ён рады нам дапамагчы. Ён даўно пайшоў з жыцця, як і яго жонка Ганна. Іх сын Эдуард, мой аднагодак, жыве ў Слуцку. Мы – сябры дзяцінства і па-ранейшаму бачымся. Я прывёў Вайніловіча ў якасці прыкладу таго, што за добрую справу вяртаецца ў сто разоў больш у параўнанні з выдаткаванымі на яе намаганнямі. Дабро спараджае дабро, на гэтым трымаецца жыццё.
У вязняў гета не было цёплай вопраткі. Нам не далі часу на зборы, калі мы пакідалі дом. Восень прынесла халоднае надвор’е. У гета было холадна і цяжка, але тым, хто павінны быў працаваць, было яшчэ цяжэй. Зіма 1941-42 года была вельмі халоднай. Вязні гета замярзалі і паміралі ад хвароб або холаду. Аднойчы мама знайшла на вуліцы паношаную ватоўку, у якой яна хадзіла ў ўсю вайну. Вайніловіч таксама прынёс нам троху старога адзення. Знаёмыя мамы давалі ёй ежу, калі яна сустракала іх у горадзе. Я заставаўся ў бараку, так як у мяне не было цёплай вопраткі. Мой брат, які павінен быў працаваць, апранаў некалькі кашуль і штаны. Боты развальваліся на кавалкі, і вязні вымушаны былі абвязваць іх анучамі і вяроўкамі. Так мы і жылі. Вельмі цяжка расказваць пра тое, што мы перажылі і бачылі. Я шмат што забыўся: так ужо ўладкаваная чалавечая памяць, што захоўвае добрыя ўспаміны і адкідвае дрэнныя. Тым не менш, калі мы з братам пачынаем узгадваць, як гэта было, мы сапраўды не разумеем, як нам удалося выжыць. Гэта жудасныя ўспаміны.
Мама і брат павінны былі прыбіраць вуліцы і кватэры, у якіх жылі немцы і паліцэйскія. Таксама іх задзейнічалі ў пагрузачна-разгрузачных работах. Аднойчы ў кастрычніку 1941 года іх накіравалі на ўборку баракаў у ваенных кварталах на ўездзе ў Слуцк. Гэтыя кварталы трэба было падрыхтаваць да прыезду нямецкіх ваенных частак. Яны павінны былі ачысціць баракі ад разбітай мэблі, прыбраць там і памыць вокны і падлогу. Раптам іх усіх сабралі і загадалі бегчы назад у гета праз горад. Ніхто не патлумачыў ім, чым была выклікана ўся гэтая спешка.
Я блукаў па гета з іншымі дзецьмі. На ўчастку быў размешчаны невялікі будынак , у якім знаходзілася кухня, дзе вязні гета маглі гатаваць ежу, калі ў іх былі прадукты. Мы кінуліся на кухню, калі з’явіліся паліцыянты. Яны выштурхалі нас з кухні і адвялі назад у барак. Затым вязням гета загадалі пакінуць баракі. Іх атачылі нямецкія салдаты і паліцэйскія, якія адсартоўвалі іх, адлучаючы самых слабых вязняў, жанчын з дзецьмі, якія не маглі працаваць. Вязняў падзялілі на дзве групы. Я падбег да мамы, і яна моцна абняла мяне. Нямецкі салдат называў імя, з натоўпу выходзіў чалавек, салдаты ацэньвалі яго ці яе і размяркоўвалі па групам. Так яны назвалі імя мужчыны, які стаяў побач з намі. Я не памятаю яго імя, але памятаю, што ён быў краўцом. Яго размеркавалі ў групу тых, каго пакідалі ў жывых. Калі яму сказалі, куды ісці, ён узяў маму і мяне за рукі і павёў нас з сабой.
Затым з працы вярнулі групу, у якой быў мой брат Борыс. Барыс убачыў нас у групе вязняў, пакінутых жыць, і паспрабаваў да нас прайсці. Наш выратавальнік сказаў нямецкаму салдату, які адказваў за сартаванне людзей, што Барыс – яго сын, і салдат дазволіў яму далучыцца да нас. Мая бабуля і маленькі Рыгор стаялі ў групе, якая падлягае знішчэнню. Гэта адбывалася ў нас на вачах. Асуджаных на смерць пагрузілі на грузавікі. Мая бабуля не магла забрацца на грузавік. Паліцэйскі узяў яе за ногі і рукі, і кінуў у грузавік. Так яны зрабілі з усімі, хто не мог забрацца туды самастойна. Калі ў грузавік змясцілі ўсіх вязняў гета, іх адвезлі да месца гібелі. Астатнім жа загадалі вярнуцца ў баракі. Асуджаных на смерць адвезлі да рова в. Селішча (восем кіламетраў ад Слуцка), у прыгожы бярозавы гай … Там ужо былі гатовыя ямы і ў гэтым яры людзей і забілі. Хтосьці памёр адразу, іншых пахавалі жыўцом. Там некалькі такіх магіл. У 1990-х наша яўрэйская абшчына пры падтрымцы Слуцкага выканкаму [«выканкам»] [17] паставіла помнік нявінным ахвярам на адной з магілаў. На чорным мармуры выгравіраваны надпіс: «Каб памяталі жывыя». Мы штогод прыязджаем туды на ўгодкі расстрэлу, прыбіраем месца і прыносім кветкі. Паблізу размешчана птушкагадоўчая ферма, супрацоўнікі якой даглядаюць за магіламі. Ім таксама дапамагаюць мясцовыя школьнікі.
Яшчэ адзін жудасны ўспамін звязаны ў мяне з гэтым днём. Падчас сартавання людзей на тэрыторыю гета заехаў адчынены аўтамабіль. У ім сядзеў высокі, прыгожы немец. Ён спыніў машыну, некаторы час моўчкі назіраў, затым ўстаў у машыне і звярнуўся да нас на рускай: «Якія ж грахі, яўрэі, на сумленні вашым, што забіваюць вас так бязлітасна?». На яго форменнай фуражцы быў надпіс: «Хай будзе з намі Бог». Гэта было жудасна. Затым нам загадалі вярнуцца ў баракі.
Жыццё ў гета праходзіла паводле заведзенага парадку, пакуль аднойчы ў красавіку 1942 года ў гета не прыйшоў паліцэйскі, які ведаў майго бацьку да вайны. Ён падышоў да маёй мамы і сказаў: «Юлія, з вамі заўтра скончаць. Вам трэба сыходзіць». Ён дапамог нам збегчы. Мы вярнуліся ў дом цёткі Рывы і засталіся там. На наступны дзень вязняў гета адвезлі да рова в. Селішча і там забілі. Тады забілі мамчыну сястру Рышэ і яе дзяцей. Мы выжылі і нам зноў дапамаглі добрыя людзі.
У Слуцку ўсё яшчэ заставаліся яўрэі і немцы стварылі іншае гета ў цэнтры Слуцка, недалёка ад будынка выканкама. Гэты квартал да вайны называўся Школішча. Быў ён яўрэйскім кварталам, па суседстве з якім знаходзіліся драўляныя халупы. У Школішча ўваходзілі вуліца Рэспубліканская і вуліца Парыжскай камуны. Тэрыторыя гета была агароджана калючым дротам, а каля брамы (ўваходу ў гета) заўсёды стаяў ахоўнік. Усё яўрэйскае насельніцтва, якое засталося, было пераведзена ў гэтае гета. Людзей выганялі з дамоў. У гета тады патрапіла тры тысячы чалавек.
Калі мы прыйшлі ў гета, мы пасяліліся там у маленькім драўляным доміку, дзе ўжо было 40 жыхароў. Немцы стварылі яўрэйскі камітэт – юдэнрат [«юдэнрат»] [18] – для кіравання жыццём у гета. Я памятаю старшыню юдэнрата. Я не ведаў яго прозвішча, але ён і цяпер стаіць у мяне перад вачыма: высокі мужчына з паголенай галавой, у штанах-галіфэ, у ботах, які абапіраецца пры хадзе на кій. Няма патрэбы казаць пра тое, што юдэнрат практычна не клапаціўся пра вязняў гета. Членаў юдэнрата турбаваў толькі іх уласны дабрабыт. Усе вязні гета павінны былі насіць шасцікутныя зоркі жоўтага колеру, якія прымацоўваюцца да адзення. Людзям з такімі латамі-«зоркамі» было забаронена хадзіць па ходніку.
Мы, хлопчыкі, перыядычна ўцякалі з гета. Мы пакідалі свае «зоркі» і ўцякалі праз таемны лаз-праход. Тое, што мы бачылі ў горадзе было жахліва: драўляныя шыбеніцы цягнуліся метраў на 200 уздоўж цэнтральнай вуліцы Слуцка, а на іх заўсёды віселі мёртвыя целы. Людзей вешалі, ставячы ў віну рознае, і вешалі не толькі яўрэяў. Людзей вешалі нават проста за спробу даць кавалак хлеба або трохі мукі вязням гета. Яўрэяў вешалі, калі іх заўважалі ідучымі без «зоркі». Шыбеніцы выглядалі жудасна, і мы вярталіся ў гета, раздушаныя тым, што бачылі. Я і сапраўды не ведаю, як нашы дзіцячыя сэрцы ўсё гэта вытрымалі!
Я раскажу вам яшчэ адзін эпізод з нашага жыцця ў гета. Ён застаўся ў маёй памяці як адзін з самых жудасных успамінаў. Я быў бы і шчаслівы забыцца пра яго, але гэтая сцэна і цяпер стаіць у мяне перад вачыма. Хлопчыкі насіліся туды-сюды па тэрыторыі гета. Мы былі тады на вуліцы Парыжскай камуны. Сваякі мужа цёткі Рышэ жылі на гэтай вуліцы. Здаецца, гэта была яго цётка. Нявестка гэтай жанчыны сядзела на ганку і карміла грудзьмі дзіця, калі з’явіліся два нямецкіх салдата. Яны шпацыравалі ўздоўж вуліцы, зазіраючы ў дамы. Яны падышлі да хаты, дзе сядзела жанчына са сваім дзіцем, наблізіліся да яе. Адзін з іх забраў у яе дзіцяці і адкінуў яго, нібы палена. Затым ён апусціўся на калені перад гэтай жанчынай і паспрабаваў малако з яе грудзей. Мабыць, яму спадабалася, так як ён пачаў смактаць малако з яе грудзей, пакуль малака ў грудзі не засталося. Увесь гэты час дзіця крычала. Мы ўпяцёх нерухома застылі на месцы. Мы былі ўзрушаныя і проста не маглі сыйці з месца. Другі нямецкі салдат стаяў і чакаў. Той, што смактаў грудзі, абтрос пыл з каленаў і засмяяўся. Яны сышлі, а мы яшчэ доўга стаялі там, не ў стане паварушыцца.
Немцы пачалі будаўніцтва чатырох дамоў недалёка ад гета. Яны вырылі ямы і пачалі працу над падмуркамі. Усе мужчыны гета працавалі на гэтай будаўнічай пляцоўцы. Для будаўніцтва падмуркаў іх прымушалі насіць надмагільныя пліты з яўрэйскіх могілак. Да вайны на адлегласці некалькіх кіламетраў ад пляцоўкі былі размешчаны яўрэйскія могілкі. Мужчынам даводзілася насіць гэтыя велізарныя, цяжкія гранітныя і мармуровыя пліты. Больш за тое, яны павінны былі бегчы, калі несьлі іх. Паліцыянты ці немцы сачылі за імі і калі хто-то спыняўся, то атрымліваў ўдар дубцом па галаве, шыі ці спіне. Калі чалавек падаў і не мог узняцца, яго забівалі. Гэтыя дамы па-ранейшаму там, стаяць на яўрэйскіх надмагільных плітах. Могілкі жа былі знішчаны.
Вязні гета таксама павінны былі выконваць і іншыя працы. Іх адвозілі на выдаленыя пляцоўкі на грузавіках. Вярталіся не ўсё. Часам адсартоўвалі сем’і з вялікай колькасцю дзяцей. Слабых і хворых вязняў і вывозілі з гета на двух-трох грузавіках. Ніхто з іх не вярнуўся назад. Умовы жыцця ў гета былі цяжкія. Улетку жыццё было лягчэй. Прынамсі, мы не пакутавалі ад холаду. Зімой мы спрабавалі скарыстаць любую магчымасць, каб сагрэцца. Мы ламалі мэблю на дровы і разбіралі платы для гэтых жа мэтаў. Усё што заўгодна, каб падтрымаць агонь у печы. Нам не дазвалялі браць дрэва за межамі гета і мы вымушаныя былі здавольвацца тым, што было пад рукой. Тым не менш, досыць хутка мы вычарпалі і гэтыя магчымасці.
Мама хадзіла на працу на электрастанцыю. Электрастанцыя працавала на торфе, які выраблялі на торфазаводу у Слуцку. Завод таксама сушыў торф для нашай кацельні. Торф дастаўлялі па чыгунцы з Радзічава ў Слуцк. Мама працавала на заводзе на пагрузачна-разгрузнай платформе. Яна брала на працу і нас з братам. Мы капалі торф вострымі разакамі. Разакі былі такія цяжкія, што я з цяжкасцю мог яго трымаць, але іншых варыянтаў не было. Мы працавалі на торфараспрацоўцы, стоячы па калена ў вадзе. Мы загружалі кавалкі торфу ў так званы цягнік- «зязюлю» і садзіліся наверх. Затым мы разгружалі торф у кацельні і вярталіся ў Радзічава. Увечары мы дастаўлялі торф назад у Слуцк і вярталіся ў гета. Тое, што мама атрымала гэтую працу, было вялікім поспехам, бо ў такіх працах задзейнічалі толькі моцных мужчын, ваеннапалонных. Там працавалі таксама яўрэі і мама была знаёмая з імі.
У жніўні 1942 года адзін яўрэй-ваеннапалонны сказаў маме, што яны плануюць уцёкі ў лес з Радзічава, дзе яны спадзяваліся знайсці партызан. Гэты мужчына паабяцаў маме, што мы ўтрох зможам далучыцца да іх. Яны планавалі ўцёкі на канец жніўня. У пэўную дату мы былі ў Радзічаве, і аказалася, што група ўжо сышла, не ўзяўшы нас з сабой. Гэта было подласцю з іх боку так зрабіць з намі. Мы павінны былі гэта абмеркаваць. Калі мама працавала на торфазаводзе, яна сустрэла жанчыну з вёскі Уланава недалёка ад Радзічава. Гэтая жанчына, Ульяна, таксама працавала на заводзе. Ульяна сказала, што мама павінна знайсці спосаб дабрацца да яе хаты ў вёсцы, а там ужо яна паспрабуе вывесці нас у лес, але ў той момант мама вырашыла, што нам будзе лепш сысці з тымі мужчынамі, каб не ставіць Ульяну пад рызыку.
Ульяна заставалася нашай апошняй надзеяй пасля сыходу мужчын. Мама знайшла яе ў Радзічаве і распавяла пра тое, што з намі адбылося. Ульяна сказала, што яна прыдумае што-небудзь. Увечары мы адправіліся дадому да Ульяны. Была нядзеля. Вечарам мама і Ульяна памылі мяне і брата і пагалілі нам галовы. Раніцай у нядзелю Ульяна прынесла вышыванкі, якія насілі сяляне, і мы іх надзелі. Мама таксама пераапранулася ў сялянскае адзенне і павязала галаву белай хусткай. Так апраналіся беларускія жанчыны. Ульяна запрэгла каня, мы селі на воз і паехалі. Мы ехалі днём, і ніхто не звяртаў на нас увагу. Мы перыядычна спыняліся, каб пакарміць каня або папіць вады. Людзі вярталіся з царквы, вакол былі паліцыянты, якія пілі і весяліліся.
Мы дабраліся да лясоў Капыльскага раёна да цемры. Ульяна спыніла каня і сказала нам, што гэта была самая аддаленая кропка, куды яна магла нас адвезці, і што яна павінна вяртацца дадому. Яна з’ехала, пажадаўшы нам удачы. Было цёмна, і мы не ведалі, куды ісці ў лесе. Ульяна дала нам крыху ежы. Мы пайшлі ў глыб лесу, дзе паелі, затым з некалькіх хваёвых галінак зрабілі імправізаваныя ложкі і заснулі. Нам гэта было трэба, каб зразумець, што рабіць далей. На досвітку мы пачулі нейкі шум і галасы людзей. Мы схаваліся ў кустах і назіралі. Мы ўбачылі мужчын са стрэльбамі і жанчыну сярод іх. Нам стала зразумела, што гэта былі партызаны і мы падыйшлі да іх. Яны акружылі нас і спыталі, адкуль мы. Жанчына спытала ў мамы наша прозвішча. Калі яна пачула «Фалевіч», яна спытала ў мамы, ці не жонка яна Фалевіча. Як аказалася, гэтая жанчына была сакратаром райкама партыі Слуцка і добра ведала майго бацьку. Тое, што мы не былі падасланымі немцамі, супакоіла партызан. Так мы далучыліся да партызанскага атраду і сталі вольныя.
Мама ўступіла ў атрад, але для мяне і для майго брата там не было месца. За некалькі кіламетраў ад партызанскага атрада знаходзіліся грамадзянскія сямейныя лагеры для людзей, якія ўцяклі. Нас з братам адправілі ў такі лагер. Людзі ў лагеры беглі ад немцаў, пакідаючы свае вёскі. Калі людзі ў вёсках даведваліся аб аблавах немцаў, яны сыходзілі ў лясы і партызаны бралі іх пад сваю абарону. Лагеры былі размешчаны на адлегласці пяці-дзесяці кіламетраў ад партызанскіх баз. Паміж імі падтрымлівалася сувязь, так як немцы маглі напасці ў любы час.
Людзі ў лагеры будавалі зямлянкі і буданы з галін сасны. Галінамі соснаў і ялінаў таксама высцілалі зямлю, каб у жыллі было цёпла. Мы з братам разводзілі вогнішча і калі зямля досыць награвалася, мы тушылі яго, накрывалі зямлю галінамі хвоі, на якіх і спалі, пакуль не навучыліся рабіць зямлянкі. Мы таксама абкладалі сябе галінамі, каб захаваць цяпло. Ежа была сур’ёзнай праблемай. Восенню і зімой мы шукалі ў палях бульбу, якая засталася пасля збору ўраджаю. Увосень з бульбай было ўсё ў парадку, але ўзімку бульба была мёрзлай. Мы таксама прасілі ежу ў вёсках. Некаторыя людзі давалі нам ежу, іншыя ж нас праганялі. Мы з братам заўсёды ведалі месца знаходжання партызанскага атрада і часам мы туды прыходзілі, каб пабачыцца з мамай. Мы хацелі быць побач з ёй, а яна мела патрэбу ў нас …
Прайшло каля году. У 1943 годзе кіраўніцтвам Капыльскага раёну было прынята рашэнне накіраваць нас у тыл на самалёце. Партызаны дапамаглі нам дабрацца да партызанскага лётнага поля, якое знаходзілася ў Любанскім раёне Мінскай вобласці. Размешчана яно было на вялікай адлегласці ад нашага месцазнаходжання. Мы ішлі з Капыльскага раёна па лясах і балотах у Любанскі раён, які знаходзіўся на адлегласці 200 кіламетраў ад нас. Гэта было вельмі цяжкае падарожжа, але мы дабраліся. Тым не менш, там кіраўніцтва вырашыла, што такія высокія рызыкі не апраўданыя для выратавання адной сям’і і мы засталіся ў Любанскім раёне. Там не было сямейных лагераў, хоць там і былі партызанскія атрады. Мы жылі ў вёсках, спрабуючы быць бліжэй да партызанскіх атрадаў. Мы жылі ў вёсках Калінаўка і Палічын. Гэта была партызанская зона і немцы там трапляліся рэдка. Мясцовыя ведалі, кім мы былі, але ніхто не данёс на нас.
Так мы жылі там да сакавіка 1944 году, калі немцы ўзялі гэтую зону ў ачапленне. Жыхары вёсак ўцякалі і хаваліся, дзе маглі. Мы з мамай і тры мясцовых жыхары хаваліся ў кустах ў балоце. У нас не было ежы і вады пяць дзён. Немцы завяршалі ачапленне. Яны ішлі шэрагамі па лясах і балоце, калі натыкнуліся на нас. Яны ўзялі нас у палон і завялі ў вёску з арашальнымі каналамі на балоце. Мы былі саслаблыя, галодныя і хацелі піць. Мы спыніліся ў вёсцы. Там былі немцы і ў нас не было ніякай магчымасці збегчы. Мы сядзелі там і ў нейкі момант, калі я больш не мог трываць, я сказаў маме, што папрашу ў немцаў кавалак хлеба. Мама не пярэчыла. Нам не было чаго губляць. Я падышоў да групы, якая складалася з пяці або шасці немцаў. Яны сядзелі ля вогнішча і елі. У іх былі тушонка і какава. Я і зараз памятаю пах гэтай какавы. Я падышоў да іх са словамі: «Пане, дайце мне крыху хлеба!» Яны разумелі словы «хлеб», «малако» і «яйкі». Яны паглядзелі на мяне. Вядома, я выглядаў дрэнна. Адзін з іх пайшоў у намет, вынес цэлы бохан хлеба і палову, і даў іх мне. Ён таксама наліў трохі какавы ў свой кацялок. Я вярнуўся да мамы і брата і ў нас было свята. У нас было па паўбохана хлеба на кожнага, плюс какава. Мы паелі, прыціснуліся адзін да аднаго і заснулі.
Рана раніцай нам загадалі ўстаць і рухацца ў напрамку Калінаўкі, дзе размяшчаўся нямецкі штаб. Шасцярых з нас (ці каля таго) увялі ў дом і загадалі стаць тварам да сцяны. Я бачыў, як Барыс узяў кавалак хлеба з кішэні і пачаў яго ёсць. Не ведаю, колькі мы так стаялі, пакуль нямецкі салдат ня сказаў нам павярнуцца. Акрамя немцаў, мы ўбачылі ў доме ўласаўцаў [19]. Мы спалохаліся. Уласаўцы лічыліся больш жорсткімі і бязлітаснымі ў параўнанні з немцамі. Зайшоў уласавец з вяроўкай у руцэ. Мы зразумелі, што ўсё, што нас павесяць, але замест гэтага яны пачалі пытацца, адкуль мы і як мы апынуліся ў балоце. Мы, вядома, выдумлялі рознае, так як не маглі распавесці ім праўду. Нас пад канвоем адвялі ў Палічын, іншую вёску, дзе змясцілі ў дом, напоўнены людзьмі. Там былі людзі з гэтай і іншых вёсак. Дом быў настолькі запоўнены людзьмі, што не хапала месца для таго, каб стаяць. Калі мы даведаліся, што мы – у Палічыне, мы спалохаліся. Мы адзін час жылі ў гэтай вёсцы, жыхары вёскі ведалі нас і ведалі, што сям’я Юліі хавалася ад немцаў. Тым не менш, ніхто на нас не данес, ні ў Палічыне, ні ў Калінаўцы. Яны лёгка маглі шапнуць слоўца паліцэйскаму пра тое, што мы – яўрэі, па злосці або ў сваіх інтарэсах, але ніхто гэтага не зрабіў.
Немцы пакінулі нас у гэтай хаце і пайшлі. Верагодна, усё, хто быў там, думалі толькі аб адным – што верагодна гэта была наша апошняя ноч і раніцай нас заб’юць. Ноч цягнулася пакутліва доўга. На досвітку нас здзівіла цішыня. Не было чуваць ні крокаў, ні галасоў. Тыя, хто быў мацней, прасунуліся да акна. Усё было вельмі спакойна. Мы выйшлі вонкі. Ахоўнікаў не было. Мы зразумелі, што мы вольныя. Жыхары вёскі кінуліся па сваіх хатах. Мы вярнуліся да пажылой пары, у якой мы жылі ў Палічыне да таго. Мы заставаліся там аж да вызвалення Слуцка савецкімі войскамі 30-га чэрвеня 1944 года. Мы пераехалі з Палічына ў Калінаўку і бачылі, як ішлі нашы войскі з мазырскага напрамку. Нашы войскі наступалі і немцы больш не блакавалі Слуцк. Ваенны грузавік, які накіроўваўся па шашы ў Слуцк, падвёз нас. Мы высадзіліся з грузавіка на галоўнай вуліцы Слуцка недалёка ад адміністрацыйнага будынка 3-га ліпеня 1944 года. Калі мы высаджваліся, раптоўна з’явіўся нямецкі самалёт, скінуў некалькі бомбаў і паляцеў.
Вайна скончылася для нас і для большасці. І ў нашым выпадку ўсё завяршылася не так дрэнна, як магло б, дзякуючы бацьку. Ён рабіў шмат дабра людзям і яны дапамагалі нам у памяць пра яго. Гэтыя людзі дапамаглі нам выжыць і нават паліцыянты дапамагалі нам. Так, гэтыя паліцэйскія былі нашымі суседзямі да вайны, яны ведалі майго бацьку і памяталі, што ён ім дапамагаў. Ніхто з іх не данёс на нас і не паведаміў немцам пра тое, што мы былі сям’ёй камуніста і яўрэя. Фраза «Прыгажосць выратуе свет!» вельмі папулярная цяпер, але я не згодны з ёй. Я злуюся, калі чую яе. Дабрыня, а не прыгажосць, выратуе свет. Калі ты робіш дабро чалавеку, яно вернецца да цябе ў сто разоў. Мой бацька, напэўна, ведаў пра гэта і яго дабрыня выратавала нашу сям’ю.
Горад практычна ўвесь быў разбураны. Вуліца Леніна, галоўная вуліца Слуцка, якая цягнулася праз увесь горад, ляжала ў руінах. Вуліца праглядалася з канца ў канец; усюды былі сляды разбурэнняў і злачынстваў немцаў. Слуцк двойчы гарэў дашчэнту: падчас наступу і адступлення нямецкіх войскаў. Дамы ў асноўным былі драўляныя і амаль усе пагарэлі. Цікава, што на вуліцы 11-га ліпеня, дзе знаходзіўся дом сястры мамы Рышэ, практычна не было разбурэнняў. Усе дамы ацалелі, за выключэннем дома Рышэ, які, верагодна, наўмысна падпалілі. Хтосьці, напэўна, даведаўся, што ў дома ёсць нашчадкі. Яе дом быў адзіны дом на вуліцы, які згарэў. Мы думалі пра яго як аб часовым жыллі для нас, але калі мы прыйшлі туды, мы ўбачылі толькі попел. Пасля вайны дочкі і сын Рышэ вярнуліся, але, на жаль … Яны пастаялі нейкі час на папялішчы і сышлі.
Мама пайшла ў райкам, які ўжо адчыніўся, каб даведацца, ці ёсць нейкая інфармацыя ад Фалевіча. Мы нічога не ведалі ні пра майго бацьку, ні пра старэйшага брата Ігара. І тут раптам маме сказалі, што ў райкаме быў ліст ад Фалевіча. Яго пачалі шукаць, але не знайшлі. Ён знік, нібы дым. Верагодна, хтосьці парваў яго і выкінуў; нешта такое. Яго так і не знайшлі. Мы выйшлі з райкама ў змрочным настроі. У нас не было ніякай інфармацыі ні пра бацьку, ні пра брата, і не было дома, дзе мы маглі б жыць. Мы спыніліся на плошчы, не ведаючы, куды ісці, і тут да нас падышла знаёмая жанчына. Яна жыла недалёка ад цёткі Рышэ, клікалі яе Паша. Яна запрасіла нас да сябе дадому. Яна сказала, што, раз нам няма дзе жыць, мы можам пажыць у яе, пакуль не знойдзем дом. Яна дала прытулак нам і дзяліла з намі ўсю тую ежу, што ела сама. Мама працягвала хадзіць у райкам партыі і ў гарадскі выканаўчы камітэт, патрабуючы жыллё, да таго часу, пакуль нам, нарэшце, не далі адзін пакой у доме, уладальнік якога яшчэ не вярнуўся з эвакуацыі. У два іншыя пакоі гэтай камуналкі [камунальнай кватэры] [20] размясцілі 3-га сакратара Слуцкага райкама партыі. Мы святкавалі Дзень Перамогі 9-га мая 1945 года ў яго. Было столькі радасці тады, у горадзе было сапраўднае свята! Людзі выйшлі на вуліцы, радуючыся, абдымаючы адзін аднаго і плакалі. У цэнтры Слуцка стаяў помнік Леніну, перад выканкамам. Калі немцы акупавалі Слуцк, яны знеслі помнік, але п’едэстал па-ранейшаму быў там. 9-га мая яго ўпрыгожылі чырвонымі сцягамі і кветкамі, і ўвечары людзі танчылі і спявалі там.
Калі мы былі ў партызанскім атрадзе, нам расказвалі пра тое, што здарылася з другім гета ў Слуцку, з якога мы сышлі. Выжылі адзінкі: тыя, хто збег з гета і далучыўся да партызанаў. Яны распавялі нам пра тое, што бачылі. Калі мы вярнуліся ў Слуцк, мясцовыя жыхары, непасрэдныя сведкі падзей, распавялі нам усё ў дэталях. Знішчэнне гета было запланавана на люты 1943 году. Фашысты і паліцэйскія акружылі гета з усіх бакоў. Латышская легіён СС [21] прыбыў туды для ўдзелу ў знішчэнні. Вязням гета загадалі сесці ў грузавікі для адпраўкі да месца расстрэлу. Як ні дзіўна, вязні гета да гэтага падрыхтаваліся. Я не ўяўляю, дзе яны маглі здабыць зброю, але, як аказалася, яны былі дастаткова добра ўзброеныя. Калі немцы ўвайшлі ў гета, іх сустрэлі стрэлы з дамоў і дахаў. Вязні гета вырашылі ўзяць высокую цану за сваё жыццё. Было забіта некалькі немцаў і паліцэйскіх. Нямецкія атрады адступілі і падпалілі дамы з усіх бакоў. Дамы гарэлі, быццам свечкі, але людзі працягвалі страляць. Яны паміралі, ахопленыя полымем, выскоквалі з вокнаў і скокалі з дахаў, але працягвалі страляць. У іх таксама стралялі, і яны падалі нежывыя з дахаў. Людзі, асуджаны на смерць, не жадалі пакорліва паміраць. Яны вырашылі супраціўляцца. Яны ведалі, што не змогуць забіць усіх немцаў і збегчы, але яны вырашылі памерці, каб не быць зарэзанымі падобна жывёле. З усіх дамоў чуваць былі крыкі. Жанчыны і дзеці гарэлі жыўцом. Гэта доўжылася тры дні. Тры дні гета было ў агні. Целы вязняў гета заставаліся там, пакуль не пачаў раставаць снег. Немцы не дазвалялі іх хаваць. Немцы таксама ўзялі некалькі вязняў гета для таго, каб расстраляць іх за межамі гета. Целы вязняў гета заставаліся ў гета да пачатку вясны. Калі снег растаў, немцы дазволілі мясцовым жыхарам пахаваць іх. Пахавалі іх у былым гета ў цэнтры Слуцка.
Мой старэйшы брат Ігар знайшоў нас. Мы атрымалі ад яго ліст і пачалі з ім ліставацца. Ігар быў у эвакуацыі разам са старэйшымі дзецьмі Рышэ. Яны дабраліся ў Сталінградскую вобласць, а затым пераехалі ў Цэнтральную Азію, калі пачалося наступленне нямецкіх войскаў. Адтуль Ігара накіравалі на фронт у 1944 годзе. Пасля вайны Ігар ня дэмабілізаваўся, а застаўся на абавязковую вайсковую службу ў войску. Ён служыў у Літве. Стала быць, мы ведалі, дзе ён і як у яго справы. Ігар вярнуўся ў Слуцк у 1950 г. пасля дэмабілізацыі.
Калі мы ўжо жылі ў нашай новай кватэры, мама атрымала паведамленне пра тое, што бацька знік без вестак. Мы не гублялі надзею, што знойдзем яго, але гэтая надзея знікала з гадамі. Так як я быў непаўнагадовы, я атрымліваў невялікую пенсію ў сувязі з стратай бацькі да 18 гадоў. Гэтая пенсія была адзіным прыбыткам нашай сям’і. Жыццё было цяжкім пасля вайны і грошай не хапала дзеля пакрыцця ўсіх выдаткаў. Мама працаваць не магла. Яна вельмі цяжка захварэла пасля нашага вяртання. Няма патрэбы казаць пра тое, што тыя пакуты і нягоды, усё тое, праз што мы прайшлі, уключаючы цяжкую працу на торфазаводзе, калі часта даводзілася працаваць, стоячы па калена ў вадзе, былі гэтаму прычынай. Часам бывала, што мама не магла ўзняцца з ложка некалькі дзён запар. Брат і я павінны былі самі клапаціцца пра сябе і пра маму.
У верасні 1944 года ў Слуцку адкрылася школа. Ранейшы будынак школы згарэў і для школы быў абраны іншы. Я пайшоў у першы клас. Я не быў адзіным вялікаўзроставым вучнем у класе: такіх было шмат. Нашы настаўнікі ведалі, як шмат мы прапусцілі і рабілі ўсё магчымае, каб дапамагчы нам дагнаць вучэбную праграму. Мы прайшлі вучэбную праграму двух класаў за адзін год і ўвосень 1945 года я пайшоў у трэці клас. У трэцім класе мы пачалі вывучаць нямецкую мову. Я не разумеў гэтага: вайна толькі скончылася, немцы прынеслі нам столькі гора, а мы павінны вывучаць іх мову? У знак пратэсту я проста ігнараваў гэты прадмет і не наведваў заняткі па нямецкай мове. Тым не менш, гэта не прывяло да непрыемнасцяў для мяне. Настаўнікі праяўлялі разуменне.
Мой брат скончыў пяць ці шэсць класаў да вайны, але калі ён вярнуўся дадому, у яго не было шанцаў працягнуць вучобу. Ён павінны быў думаць аб тым, як зарабіць грошы для сям’і. Барыс стаў вучнем слесара на ліцейнай вытворчасці ў Слуцку. Яму было тады 15 гадоў. Мы ўтрох павінны былі задавольвацца маёй сціплай штомесячнай дапамогай і выплатай вучня. То былі цяжкія гады; нават успамінаць пра іх страшна. Калі мой брат сышоў у войска ў 1949 годзе, жыццё стала яшчэ цяжэй. У асноўным мы сілкаваліся бульбачкай, але не заўсёды была і яна. У неацяпленым доме раніцай было холадна, як у склепе. Я ўздымаўся рана, каб запаліць печы. Калі ў нас была бульба, я адварваў некалькі бульбін у лупіне. Я даваў маме сняданак, клаў адну бульбіну ў кішэню і спяшаўся ў школу. Часта было так, што я з’ядаў бульбіну яшчэ да прыходу ў школу, і тады ў школе мне не было чаго есці і я галадаваў. Мама таксама галадавала дома. Па дарозе дадому я думаў пра якую заўгодна ежу, якую я мог бы даць маме і якую я б сам з’еў. Надзеі на лепшае не было, як і магчымасці зарабіць якія-небудзь грошы. Не ведаю, як мы з мамай выжывалі ў тыя гады, пакуль не вярнуўся Барыс.
Калі мой брат вярнуўся дадому, ён не адпачываў ні дня. Ён жахнуўся, калі ўбачыў, як мы жывем. На наступны дзень ён пайшоў на завод, на якім працаваў раней. Калі я скончыў школу ў 1953 годзе, Барыс пайшоў у вячаровую школу і спыніў заняткі пасля заканчэння восьмага класа. Ён не сышоў з заводу, дзе прапрацаваў 50 гадоў за вылікам трох гадоў службы ў войску.
Нас з братам выхоўвалі ў духу патрыятызму. Мы былі савецкімі дзецьмі: піянерская арганізацыя, камсамол і камуністычная партыя былі святымі для нас. У школе я быў актыўным піянерам. Калі мне споўнілася 14, у 1948 годзе, я ўступіў у камсамол. Я быў актывістам у школе і актыўным членам камітэта камсамола школы [Заўвага рэдактара: камсамольскія ячэйкі існавалі ва ўсіх навучальных установах і на прамысловых прадпрыемствах. Кіраўніцтва імі ажыццяўлялі камітэты камсамола, якія займаліся арганізацыйнай дзейнасцю]. У мяне заўсёды жыла дзіцячая любоў да савецкіх святаў. Нават пасля вайны, у цяжкі і галодны пасляваенны перыяд, у нашай краіне і ў нашым горадзе адзначалі савецкія святы так, нібы і не было вайны. На святы я заўсёды хадзіў на парады разам са сваёй школай. Я і зараз памятаю, як мяне перапаўняла радасць, калі я ішоў у калоне арганізатараў параду, а вакол былі кветкі, сцягі, гучалі лозунгі: «Няхай жывуць савецкія піянеры і камсамол!» Гэта было выдатна! Гэта было велічна, прыгожа, дынамічна і патрыятычна! Нават цяпер, калі людзі майго пакалення збіраюцца разам і ўспамінаюць тыя парады на 1-га Мая, на Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі і на Дзень Перамогі [22], нашы вочы напаўняюцца слязьмі. Людзі былі на духоўным уздыме і гэта адчуванне захоўвалася з году ў год. Гэта было выдатна, проста выдатна!
У 1948 годзе пачалася кампанія па барацьбе з «касмапалітызмам» [23], і тады і выявіўся антысемітызм. Людзі мяняліся. Я не ведаў гэтых людзей дастаткова добра да вайны, але я разумеў, што яны змяніліся ў канцы вайны, а наступны этап прыйшоўся на пасляваенны перыяд. Было шмат размоў аб касмапалітызме, але разумныя людзі разумелі, што адбываецца, дурні ж прымалі ўсё так, як ім гэта падавалі: гэтыя яўрэі, чаго яшчэ можна ад іх чакаць! Тым не менш, гэта ўсё было светам дарослых, нас жа, дзяцей, гэта асабліва не хвалявала. У нас былі свае праблемы і пытанні. Калі пачаўся перыяд так званай «Справы ўрачоў» [24], а гэта быў гучны выпадак, школьнікі таксама пра яго ведалі. Мы ўсе былі савецкімі людзьмі, прыхільнікамі Сталіна. Усе былі ахоплены абурэннем ў адносінах да тых, хто асмеліўся ўзняць руку на нашага Сталіна. Я памятаю той дзень, 5 сакавіка 1953 году, калі мы пачулі пра смерць Сталіна. Уся школа сабралася ў актавай зале. Усе плакалі, не спрабуючы схаваць гора; настаўнікі і школьнікі змывалі слёзы. Было так страшна застацца без Сталіна, што нам здавалася, што прыйшоў канец свету. Гэта было так шчыра, і ніякімі словамі нельга апісаць, як нам было цяжка. Гэта і для мяне была жахлівая страта.
Нашы сваякі вярнуліся ў Слуцк пасля вайны. Вярнуліся старэйшыя дзеці Рышэ Любоў, Міхаіл і Ася. Старэйшы брат майго бацькі Якаў і яго сям’я вярнуліся з эвакуацыі. Ён жыў у Слуцку з дзецьмі, і толькі Раіса жыла на Сахаліне [востраў у Ахоцкім моры, які знаходзіцца на адлегласці каля 9 000 км на ўсход ад Масквы] са сваім мужам. Дзядзька Якаў памёр каля 15 гадоў таму [1990 г.]. У яго была пухліна на шыі і ён памёр. Жылі яны непадалёк ад нас. Калі ён памёр, мы пайшлі туды і дапамаглі абмыць і апрануць яго. Яго дзеці, за выключэннем Людмілы, памерлі. Яна і цяпер жыве ў Слуцку. Мамчыны бацькі загінулі ў гета ў Капылі, падчас вайны. З сям’і цёткі Рышэ цяпер жывая толькі Ася. Яна жыве ў Амерыцы. Люба нядаўна памерла ў Ізраілі. Міхаіл пасля вайны з’ехаў са Слуцка ў Харкаў [тэрыторыя сучаснай Украіны]. Ён ужо даўно памёр.
Пасля заканчэння школы, я паступіў у Мінскі фінансава-эканамічны тэхнікум. Я адвучыўся там год, пасля чаго мяне прызвалі ў армію. Я змог працягнуць вучобу пасля абавязковай службы ў войску. Я служыў ва Узбекістане, на савецка-аўганскай мяжы ў Тэрмезе. Я добра служыў у войску. Усё было добра. Я быў памочнікам камандзіра ўзвода. Нас было 30 чалавек ва ўзводзе. Я займаўся спортам у войску: бегам на кароткую дыстанцыю, футболам і гандболам. Старэйшыя па званні падтрымлівалі мяне. Падчас службы я не сутыкаўся са скаргамі на антысемітызм і з праявамі антысемітызму. Я ўступіў у партыю ў 1955 годзе, і пайшоў вучыцца ў вячэрнюю партшколу [25]. Мяне выбралі ў склад парткама палка. У мяне не было прычынаў для скаргаў. Усё было добра. Я б усім пажадаў такую спакойную службу ў войску, як у мяне. Адзінай праблемай быў клімат. Тэрмез быў вядомы як самая гарачая кропка ў СССР. Жудасная летняя спякота пераносілася цяжка. Толькі гэта і засмучала ў той час. У 1956 годзе мне далі месячны адпачынак і я паехаў у Слуцк. Падчас адпачынку я ажаніўся, і калі я вярнуўся ў частку, я ўжо быў жанатым мужчынам.
З Дорай Ліфшыц, маёй жонкай, мы былі знаёмыя яшчэ са школы. Мы вучыліся ў адным класе і сябравалі. Дора была яўрэйка і таксама была родам са Слуцка. Бацька Доры, Барыс Ліфшыц, быў натарыусам у Слуцку, а яе мама, Хана Ліфшыц, – бухгалтарам зерненарыхтоўчай арганізацыі «Закупзерне». Старэйшая сястра Доры Галіна нарадзілася ў 1927 годзе, Дора – у 1933. У час вайны сям’я Доры была ў эвакуацыі ў Казахстане. Пасля вайны яны вярнуліся ў Слуцк. Скончыўшы школу, Дора таксама паступіла ў Мінскі фінансава-эканамічны тэхнікум. Падчас маёй службы ў войску, мы з Дорай перапісваліся і высылалі адзін аднаму фатаграфіі. Калі я прыйшоў у адпачынак, мы зарэгістравалі шлюб у аддзеле ЗАГС і арганізавалі сціплую святочную вячэру для блізкіх. Месяц водпуску праляцеў хутка і я вярнуўся ў вайсковую частку.
Я вярнуўся з войска ў 1957 годзе, працаваў да пачатку акадэмічнага года, а ў 1958 годзе аднавіў вучобу ў тэхнікуме. Дора скончыла тэхнікум раней за мяне. Яна вярнулася ў Слуцк. Працавала яна бухгалтарам. Наш старэйшы сын Барыс нарадзіўся ў 1958 годзе. Слуцк знаходзіцца недалёка ад Мінска і я прыязджаў да сям’і на выходныя. Я скончыў тэхнікум у 1961 годзе. У мяне было размеркаванне [глядзіце «абавязковае размеркаванне выпускнікоў у СССР»] [26] у Слуцк. Дзесьці каля шасці месяцаў я працаваў дыспетчарам аўтабазы ў Слуцку, а ў лістападзе 1961 года я пачаў працаваць эканамістам у Слуцкім гарадскім фінансавым аддзеле, дзе прапрацаваў адзінаццаць гадоў. Я быў намеснікам начальніка аддзела і начальнікам аддзела. У 1962 годзе нарадзіўся наш другі сын. Мы далі яму імя Рыгор ў памяць аб маім малодшым браце, які памёр у Слуцкім гета. Я скончыў яшчэ адну вячэрнюю партыйную школу пры Слуцкім райкаме партыі.
Я быў камуністам, калі прайшоў ХХ-ы з’езд КПСС [27]. Спачатку даклад Хрушчова [28], у якім ён крытыкаваў Сталіна, не быў апублікаваны ў газетах. Яго толькі зачыталі на закрытых партсходах. Таму я даведаўся яго змест да таго, як даведаліся іншыя людзі. Вядома, мы ўсе былі ў замяшанні. Я б не сказаў, што я ўспрыняў сур’ёзна ўсе словы Хрушчова. У мяне было асцярожнае стаўленне. Цяжка нешта адназначна сцвярджаць ў гэтай сувязі. Мы, шэраговыя камуністы, мала ведалі пра тое, што сапраўды адбывалася ў краіне. Таму я і не магу даць ацэнку таго, наколькі справядлівы быў Хрушчоў у дачыненні да Сталіна. Адзінае, што я магу сказаць: людзі і цяпер гавораць, што калі б Сталін быў жывы, былі б моц і парадак, а Савецкі саюз быў бы моцнай, магутнай дзяржавай. Што б гэта ні было, падзеі ХХ з’езда не змянілі майго стаўлення да партыі. Я заўсёды быў сумленным камуністам.
Наша сям’я не магла жыць у адным пакоі з мамай. Мы жылі ў невялікім драўляным доміку, які належаў бацькам Доры. Жылая плошча хаткі складала каля 20 квадратных метраў, а жыло там шэсць чалавек. Мы сталі ў чаргу ў выканкаме на атрыманне кватэры, але прыярытэт у той час быў тым, у каго зусім не было ніякага кута для пражывання. Наш дом быў маленькі, вільготны і стары. Усюды была цвіль, выкліканая вільгаццю. Цвіль была нават на вопратцы ў шафе. У доме не хапала месца для сну, у ім было цяжка дыхаць. У 1963 годзе да нас прыйшла камісія для праверкі жыллёвых умоў. Яны паглядзелі, дзе мы жывем і неўзабаве мы атрымалі кватэру ў новым будынку недалёка ад цэнтра горада. Маме далі кватэру ў доме побач з намі. Я атрымаў ключы ад нашай новай кватэры, і калі мы з жонкай ўвайшлі туды, мы заплакалі ад шчасця. Яшчэ доўга пасля пераезду туды мы былі перапоўненыя шчасцем. Я часта наведваў маму і падтрымліваў яе, як мог.
Мы з жонкай працавалі і выхоўвалі нашых сыноў. Мы вельмі хацелі дачку і мы спадзяваліся, што яна ў нас з’явіцца, калі падрасце наш малодшы сын, але не адважыліся яшчэ на адно дзіця. Жыццё было цяжкім і мы вырашылі, што павінны выгадаваць нашых двух сыноў. Я выхоўваў сваіх сыноў у тым жа духу, што і мой бацька нас з братамі, – сапраўднымі савецкімі дзецьмі. Яны выраслі і сталі добрымі савецкімі грамадзянамі. Я вельмі задаволены тым, што з іх атрымалася. Яны былі сябрамі партыі і перакананым камуністамі да распаду СССР [у 1991 годзе]. Мая жонка і я размаўлялі дома на мове ідыш. Нашы сыны не гаварылі на ім, але разумелі мову. Я думаю, гэта вельмі важна, што ідыш – жывая мова ў нашай сям’і.
Я адчуваў неабходнасць у далейшай адукацыі, так як наяўных ведаў мне не хапала. Я паступіў на завочнае аддзяленне Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі, на факультэт эканомікі. Я прыязджаў у Мінск для здачы экзаменаў двойчы ў год. Вучыцца было нялёгка, але мяне не палохалі цяжкасці. Я не быў разбэшчаны з дзяцінства. Пасля завяршэння вучобы я атрымаў дыплом. У мяне няма прэтэнзій да савецкай улады. Савецкая ўлада дала мне магчымасць вучыцца ў тэхнікуме і ў сельскагаспадарчай акадэміі, у вячэрніх партыйных школах. Адукацыя была бясплатнай для ўсіх тады. Я таксама займаў добрыя пасады, у мяне была добрая рэпутацыя на працы. Дзякуючы савецкай уладзе ў нас была кватэра і годнае жыццё.
Я перастаў працаваць у выканкаме ў 1971 годзе. Старшыня выканкама сышоў і на яго месца быў прызначаны іншы. Мяне павінны былі прызначыць кіраўніком фінансавага аддзела выканкама, аднак старшыня не зацвердзіў мяне на гэтую пасаду. Да гэтага ў мяне была з ім сварка. Сакратар нашай партыйнай арганізацыі сышоў з пасады і я быў дзеючым сакратаром. Старшыня рэкамендаваў кандыдата на гэтую пасаду на справаздачна-выбарным сходзе выканкама. Палова супрацоўнікаў прагаласавала за гэтага новага, другая палова – за мяне і старшыня выканкама сказаў мне, што мы не пагодзімся паміж сабой. Я вырашыў сысці. Гэта не было звязана з маёй нацыянальнай прыналежнасцю. Проста здарылася такая гісторыя. Я пайшоў працаваць у будаўнічы трэст. Пачаў я там з пасады эканаміста аддзела планавання, потым мяне павысілі да кіраўніка трэстам па фінансах, затым – да ўпраўляючага па планаванні і намесніка кіраўніка трэстам па эканоміцы. У 1995 годзе я пайшоў на пенсію ва ўзросце амаль 62 гадоў.
Мой старэйшы брат Ігар нядоўга прабыў у Слуцку пасля дэмабілізацыі. Яму прапанавалі ажаніцца з ярэйскай дзяўчынай з беларускага горада Асіповічы. Ігар ажаніўся з ёй і пераехаў у Асіповічы. У яго нарадзіўся сын. Яго звалі Яфім. Ігар не меў адукацыі і працаваў будаўніком. З Асіповічаў яны пераехалі ў Слуцк, а праз некаторы час перабраліся ў Мінск, а адтуль ужо пераехалі ў Ізраіль і пасяліліся ў Нетаніі.
Мой другі брат Барыс жыў у Слуцку. Калі я быў у войску, ён ажаніўся з Зінай, беларускай дзяўчынай са Слуцка. У брата было двое дзяцей. Яго старэйшы сын Іосіф, названы ў гонар нашага бацькі – аднагодак майго старэйшага сына, а яго дачка Марыя – аднагодка нашага малодшага сына. Паміж імі розніца ўсяго ў пару месяцаў. У Барыса трое ўнукаў. Іосіф жанаты на рускай жанчыне Галіне. У іх дзве дачкі. Старэйшая – Таццяна, малодшая – Ганна. Марыя выйшла замуж за яўрэйскага хлопца. Яе прозвішча па мужу – Кулеш. У Марыі ёсць дачка. Нядаўна Марыя з сям’ёй пераехалі ў Ізраіль. Спадзяюся, у іх усё будзе добра. Мой брат і яго жонка жывуць у Слуцку. Мой брат захварэў. Ён быў моцным і здаровым мужчынам, але ў яго жыцці было занадта шмат цяжкасцяў і цяпер на яго страшна глядзець. Але з гэтым нічога не зробіш … Такое жыццё … У Слуцку з нашай сям’і засталіся толькі ён і я. Мама памерла ў 1986 годзе.
Пасля заканчэння школы мой старэйшы сын Барыс паступіў на факультэт цеплатэхнікі Беларускага палітэхнічнага інстытута ў Мінску, цяперашні Беларускі нацыянальны тэхнічны універсітэт. Пасля заканчэння інстытута, яго размеркавалі ў Латвію. Не памятаю, у які горад. Барыс працаваў механікам, а потым дырэктарам ткацкай фабрыкі. Перад ад’ездам у Латвію ён ажаніўся з дзяўчынай са Слуцка. Яны сябравалі ў школе. Жонка майго сына, Алена – руская, але якое гэта мае значэнне? Важна тое, што яны кахаюць адзін аднаго і ў іх добрыя адносіны. У іх два сыны. Старэйшы, Аляксей, нарадзіўся ў 1983 годзе, а Алег – у 1985 годзе. Нарадзіліся яны ў Латвіі. Мае ўнукі – сапраўдныя грамадзяне Латвіі. Яны вучыліся ў латвійскай школе і гавораць на латышскай мове. Цяпер яны – студэнты. Мой сын – камерцыйны дырэктар кампаніі, а яго жонка працуе ў гандлёвай кампаніі. Яна ажыццяўляе кантроль за гандлёвымі кропкамі кампаніі. Гэта ўсё, што я ведаю пра яе працу. Жыццё ў Латвіі стала складаней пасля распаду СССР, але мой сын і яго сям’я не скардзяцца на жыццё. Яны вывучылі латышскую мову і здалі экзамены на веданне мовы, атрымалі від на жыхарства ў Латвіі. Жывуць яны ў Латвіі ўжо 36 гадоў. Сын і яго сям’я задаволеныя сваім жыццём у гэтай краіне і не плануюць з’язджаць. Яны прыязджаюць да нас раз ці два ў год і я бачу, што ўсё ў іх добра. Дай ім Бог усяго добрага: калі шчаслівыя дзеці, шчаслівыя і бацькі.
Скончыўшы дзесяць класаў у Слуцку, мой малодшы сын Рыгор паступіў у вышэйшае ваенна-фінансавае вучылішча. Скончыўшы вучылішча, ён паездзіў па Савецкім саюзе, служыў у розных вайсковых частках. Ён быў ваенным фінансістам, служыў таксама ў палку Савецкай арміі ў Германіі. Вярнуўшыся з Германіі, ён служыў у Беларусі. Зараз мой сын – старэйшы выкладчык ваеннага факультэта кафедры фінансаў Беларускага нацыянальнага тэхнічнага універсітэта. Ён падпалкоўнік. Рыгор жанаты. Яго жонка Лілія – руская. У іх двое сыноў. Старэйшы сын Барыс нарадзіўся ў 1986 годзе. Малодшы сын Аляксандр нарадзіўся ў 1988 годзе. Цяпер яны вучацца ва універсітэце. Значыць, наша прозвішча Фалевіч не знікне. Яе атрымалі ў спадчыну мае чатыры ўнукі. Рыгор не можа часта наведваць нас. У яго свая праца, сваё жыццё, але ён тэлефануе нам амаль кожны дзень. Ён клапоціцца пра нас і падтрымлівае нас, наколькі можа. Нават добрае слова – добрая падтрымка для бацькоў. Я шчаслівы, што мае сыны знайшлі свой жыццёвы шлях, і што мы з жонкай прысутнічаем ў іх жыцці. Нашы сыны таксама добра ладзяць адзін з адным.
Калі яўрэйскія дзяржава Ізраіль была створана ў 1948 годзе, я быў занадта малады для разумення значнасці гэтай падзеі. Затым, калі СССР разарваў усе дыпламатычныя адносіны з Ізраілем, у мяне таксама было дастаткова стрыманае стаўленне. Тым не менш, калі я ўбачыў, што гэтая краіна становіцца ўсё мацней і працягвае развівацца, нягледзячы ні на што, я змяніў сваё меркаванне. Дзяржава ёсць дзяржава. Калі ёсць яўрэі, чаму не можа быць яўрэйскай дзяржавы? Вядома, мне б хацелася, каб гэтая краіна не была акружаная варожа настроенымі суседзямі. Зараз, калі наш старэйшы брат, сям’я яго сына і дачка майго брата Барыса з сям’ёй жывуць у Ізраілі, Барыс і я часта гаворым пра гэтую краіну і перажываем за лёс Ізраіля і людзей, якія жывуць там. Пра жахі вайны мы ведаем не па чутках і вельмі перажываем за Ізраіль і нашых родных. Якую краіну ні вазьмі, што межавала з Ізраілем, гэта краіна будзе супраць Ізраіля. Гэта турбуе. Некаторы баланс сіл існуе, пакуль Амерыка падтрымлівае Ізраіль. Калі б гэтай падтрымкі не было, ніхто не ведае, чым бы гэта магло скончыцца. Вядома, ніхто не ведае, што рыхтуе нам будучыня, але я думаю, што сучасны Ізраіль – добра развіваецца, краіна з навуковым і ваенным патэнцыялам. Акрамя таго, існаванне дзяржавы Ізраіль – гарантыя падтрымкі для многіх яўрэяў, якія пражываюць на тэрыторыі былога СССР. Ізраіль – гэта абарона яўрэйскіх інтарэсаў нашай дзяржавай. Цяпер у некаторых краінах СНД часта можна сустрэць праявы антысэмітызму. Былі напады на сінагогу ў Маскве і ў Рызе. Ізраіль жорстка рэагуе на падобныя праявы, выказваючы свой пратэст і робячы адпаведныя заявы. Гэта добра.
У 1970-х гадах яўрэям дазволілі выезд з СССР у Ізраіль і з тых часоў многія яўрэі з’ехалі са Слуцка ў Ізраіль. Пасля вайны яўрэйскае насельніцтва Слуцка скарацілася, але яўрэяў па-ранейшаму заставалася каля адной трэцяй ад даваеннай колькасці. Па статыстыцы, у 2002 годзе ў Слуцку было ўсяго 165 яўрэяў. Многія яўрэі з’ехалі, а старыя памерлі. Нас засталося мала тут. Многія асуджалі яўрэяў, якія вырашылі пакінуць СССР. Я не ўхваляю людзей, якія пакідаюць сваю краіну, дзе яны нарадзіліся і выраслі, краіну, якая дала ім адукацыю і клапацілася пра іх. Я не разглядаў для сябе ад’езд менавіта па гэтай прычыне. Я не мог зразумець тых, хто гарэў жаданнем зрабіць гэты крок. Але пазней, калі яўрэі акрамя Ізраіля і ЗША пачалі пераязджаць у Нямеччыну, я змяніў сваё стаўленне да тых, хто ад’язджаў у Ізраіль. Я сказаў сабе, што лепш, што яны пераязджаюць у Ізраіль, а не ў фашысцкую Германію – краіну, што прынесла нам столькі гора. Не ўяўляю, як я, чалавек, які бачыў усе жахі фашызму і пацярпеў ад іх, магу зараз пераехаць у Нямеччыну, тым больш што фашысты пачалі там падымаць галовы, што асабіста мяне вельмі турбуе. Як яўрэй можа дазволіць сабе такі крок? Хто б ні спрабаваў мне гэта растлумачыць, я не пагаджуся з ім. Ёсць такая асацыяцыя былых непаўнагадовых вязняў фашысцкіх канцлагераў і гета. І старшыня гэтай асацыяцыі пераехаў у Нямеччыну. Ён быў дасведчаным хірургам і паважаным чалавекам тут. І ён кінуў усё і паехаў у Германію. Хто можа мне патлумачыць, чым ён кіраваўся? Я не магу гэта дараваць і не павінны дараваць нікому. Таму я лічу, што калі яўрэй вырашае пакінуць сваю Радзіму, то лепш, калі ён з’едзе ў Ізраіль. Хоць і там няма нічога салодкага і там таксама трэба неяк прыстасоўвацца і шукаць сваё месца ў новым жыцці.
Мая пляменніца Марыя, дачка Барыса, з’ехала ў Ізраіль некалькі месяцаў таму. Яна ходзіць на курсы іўрыту. Марыя даглядае за двюма жанчынамі. Яна не зарабляе шмат, але гэта ўсё ж некаторая падтрымка для сям’і. Работы саромецца не трэба, трэба толькі ведаць, што яна важная і патрэбная. Наш старэйшы брат пражыў у Ізраілі даўжэй. У яго ўсё добра. Ён – ветэран вайны, атрымлівае льготы. Ігар ні дня там не працаваў, але атрымлівае пенсію, якой яму хапае і ў яго ёсць кватэра. Гэта праўда, што пенсіянерам у Ізраілі добра. Але вельмі дрэнна, што мой брат там адзін. Чатыры месяцы таму яго жонка памерла пасля цяжкай працяглай хваробы. Яго сын з сям’ёй жыве ў іншым месцы. Пасля смерці жонкі, сын Ігара Яфім прыязджаў у Слуцк. Ён прыходзіў да нас пабачыцца і распавёў нам пра жыццё сям’і ў Ізраілі. Ён таксама прывёз фатаграфіі. Ігар добра выглядае, па меншай меры, на фотаздымках і адчувае сябе добра. У нашым узросце прыходзіць разуменне, што няма нічога важней за здароўе.
Я не сутыкаўся з праявамі антысемітызму ў СССР. Я атрымаў сярэднюю, вышэйшую і спецыяльную адукацыю і абодва разы паступаў у навучальныя ўстановы з першай спробы. Я вучыўся ў партыйных школах, быў сябрам партыі, займаў важныя пасады. Я ніколі не хаваў сваё яўрэйскае паходжанне, але гэта ніколі не перашкаджала ў маім жыцці або кар’еры. Вядома, існаваў бытавы антысемітызм, які з’явіўся ў пасляваенны час. Калі немцы былі тут, было дазволена не толькі абражаць яўрэяў, але і знішчаць іх. Гэта пранікла ў свядомасць некаторых людзей. Вядома, я сутыкаўся з антысемітызмам, але ніколі не маўчаў, калі чуў абразы. Аднойчы я нават ударыў мужчыну па твары за тое, што той назваў мяне жыдам. Так, было і такое. На працы я ніколі не сутыкаўся з антысемітызмам. Магчыма, гэта таму, што мы былі адной камандай, а можа быць узровень быў іншы. Не ведаю. Прынамсі, дзе б я ні працаваў, да мяне не ставіліся прадузята.
Я з самага пачатку адмоўна ставіўся да перабудовы [29], распачатай Гарбачовым [30]. Магчыма, наша жыццё патрабавала зменаў, але зрабіць гэта трэба было не так, як гэта зрабіў Гарбачоў. Усё было закамуфлявана прыгожымі словамі, у рэальнасці ж прывяло да безуладдзя. «Што хачу, тое і раблю». Дазвалялася любое меркаванне, а ў газетах пісалі такія рэчы, чытаць якія не ўзнікала жадання. Што ж, трэба час на абмеркаванне і дыскусіі і ў кожнага ёсць сваё меркаванне, але, на мой погляд, гэта не варта было рабіць. Усё пачалося з безуладдзя, а завяршылася хаосам і распадам СССР [у 1991 годзе]. Падчас кіравання Гарбачова пачаліся нападкі на камуністычную партыю, тады як менавіта партыя была сілай, якая аб’яднала наш Савецкі саюз і кіравала нашым жыццём.
Я быў членам камуністычнай партыі 40 гадоў і я гэтага не саромеюся. Бацька выхоўваў мяне і майго брата Барыса ў духу савецкага патрыятызму. Мы былі шчырымі і сумленнымі камуністамі. Мы ніколі не выкарыстоўвалі наша сяброўства ў партыі для атрымання дадатковых ільгот і ў партыю мы ўступілі не для таго, каб зрабіць кар’еру. Гэтага патрабавала наша свядомасць. Вось чаму партыя была святой для нас і таму мы з цяжкасцю разумеем тое, што адбываецца цяпер. Мы проста не можам гэта прыняць. Людзі змяніліся і я не лічу, што гэтыя змены – змены ў лепшы бок. Многія людзі думаюць толькі пра сябе і хочуць атрымаць больш для сябе, тады як у савецкія часы мы дапамагалі адзін аднаму і падтрымлівалі адзін аднаго.
Кажуць, што многія былыя савецкія рэспублікі атрымалі незалежнасць. Беларусь – незалежная краіна. Незалежная ад чаго і ад каго? Я не лічу, што Беларусь не была незалежнай у складзе СССР. Наша рэспубліка была багатай і адной з самых актыўных рэспублік у былым СССР. Яна апярэджвала ўсе астатнія рэспублікі з улікам дабрабыту людзей і дасягненняў. Не думаю, што мы былі чагосьці пазбаўленыя, калі Беларусь уваходзіла ў склад СССР. Не думаю, што рэспублікі, якія льюць бруд на Савецкі саюз, робяць правільна. Прыбалтыйскія рэспублікі пры савецкай уладзе карысталіся усім тым добрым, што мы ім далі, ва ўсіх сэнсах, цяпер жа яны называюць савецкіх людзей акупантамі. Я прыходжу ў жах ад многага з таго, што адбываецца цяпер. Распад СССР па-ранейшаму застаецца балючай тэмай для мяне. Божа, як шкада, што Савецкі Саюз распаўся! Калі гэтая моцная дзяржава існавала, яна была асновай свету і прагрэсіўная сусветная супольнасць магла абапірацца на яе. Савецкі саюз вельмі моцна дапамагаў сацыялістычным і камуністычным партыям розных краін свету. І калі б Савецкі саюз захаваўся, ён быў бы мацней за СССР папярэдніх гадоў. Амерыка не пагражала б нам, а Беларусь не слухала б усе гэтыя брыдоты з Амерыкі. Яны б не вучылі нас як трэба жыць.
Возьмем прыбалтыйскія рэспублікі ці Польшчу, усе гэтыя значныя і нязначныя краіны. Яны гавораць пра Беларусь усё што хочуць і ганяць нас! Жудасна! Яны фінансуюць антыўрадавыя арганізацыі ў Беларусі і спрабуюць пахіснуць нашу краіну знутры. Гэтага ніколі б не адбылося, калі б Савецкі саюз працягваў існаваць. Гэтыя падхалімы хочуць знішчыць сённяшнюю Беларусь за сяброўства з Расеяй. Як жа яны хочуць зладзіць ўкраінскую «аранжавую рэвалюцыю» [31] ў Беларусі і зрынуць цяперашнюю ўладу! Амерыка, Польшча і прыбалтыйскія рэспублікі правакуюць і фінансуюць тых беларусаў, якія выступаюць супраць улады – нашу апазіцыю. Таму я супраць Гарбачова, які прывёў нашу краіну, СССР, да распаду. Калі існаваў Савецкі саюз, амерыканцы былі цішэй вады і травы. Ім супрацьстаяў супернік, магутны і неадольны Савецкі саюз. І тады Заходняя Еўропа захаплялася Савецкім саюзам і ніякага супрацьстаяння не было. Вядома, былі некаторыя рознагалоссі, але яны баяліся СССР і ведалі, што мы можам абараніць не толькі сябе, але і іншыя сацыялістычныя краіны. Гэта забяспечвала баланс у свеце. Цяпер жа светам кіруе Амерыка. Яна робіць усё, што хоча і супрацьстаяць гэтаму няма каму. Вось чаму я высока цаніў Савецкі саюз і мне балюча, што гэтай магутнай краіны больш няма на мапе свету.
Я люблю маю Беларусь і люблю мой Слуцк. Я цаню тое, што наш урад клапоціцца пра нас. З кожным годам жыццё ў Беларусі паляпшаецца. Што б ні казалі пра нашу краіну, мы задаволеныя сваім жыццём тут. Вось просты прыклад. Больш за палову нашай Беларусі забяспечана газам. Газіфікаваны вёскі і невялікія гарады, штотыдзень да газаправода падключаюць новы населены пункт. Прэзідэнт асабіста прысутнічае на кожным падобным мерапрыемстве. Ён гаворыць людзям, што плануецца зрабіць і гэта – не проста словы, гэта справы. Шмат робіцца для людзей. Магчыма, камусьці гэта не спадабаецца, але асабіста я вельмі задаволены уладай. Мы з жонкай жывём у дастатку. Я атрымліваю 190 долараў у эквіваленце, мая жонка – каля 120 даляраў, а камунальныя паслугі і прадукты харчавання каштуюць нядорага. Мы цалкам спраўляемся.
У 1995 годзе ў Слуцку была арганізавана яўрэйская абшчына. Да таго часу я выйшаў на пенсію і пачаў актыўна працаваць у суполцы. Я – намеснік старшыні нашай абшчыны. Суполку складаюць пажылыя людзі старэйшыя за 60 гадоў, некаторым больш 80. На жаль, маладыя людзі слаба ўдзельнічаюць у жыцці абшчыны. У нас вельмі мала маладых людзей і вялікая частка з іх – са змешаных сем’яў. Напрыклад, мае пляменнікі: бацька яўрэй і мама беларуска. Такіх сем’яў шмат і верагодна гэтым тлумачыцца іх слабая актыўнасць. Тым не менш, у нас ёсць праграмы для маладых людзей: клуб для маладых людзей або сямейны клуб, які часам робіць сустрэчы. У яго ўваходзяць толькі мужчыны, іх каля 20. Яны моляцца, п’юць гарбату і камунікуюць. У нас таксама ёсць абшчына прагрэсіўнага юдаізму.
Я ўжо згадваў, што ў Слуцку – 165 яўрэяў паводле дадзеных за 2002 год. Я не ведаю, наколькі гэтая лічба дакладная. Я быў адным з тых, хто адказваў за арганізацыю падчас перапісу 1999 года. Тады было менш яўрэяў, аднак у той час многія яўрэі ідэнтыфікавалі сябе як рускія. Таму я не думаю, што тыя дадзеныя былі дакладныя. Зараз людзі ўжо не баяцца прызнаваць сваё яўрэйскае паходжанне. Наадварот, цяпер гэта выгадна з улікам дапамогі ад абшчыны. Людзі, якія ідэнтыфікавалі сябе як рускія ці беларусы, прыходзяць у нашу суполку як яўрэі. Напрыклад, у нас ёсць адна жанчына, бацька якой – рускі, а маці – яўрэйка. Згодна з нашых правілаў, нацыянальная прыналежнасць вызначаецца па маці. Гэтая жанчына працавала настаўніцай у школе і была рускай, але калі яна выйшла на пенсію і прыйшла да нас у суполку, яна прыйшла як яўрэйка. Ёсць шмат такіх прыкладаў, але мы не адпраўляем такіх людзей прэч. Яўрэі выжылі ў гэтым свеце дзякуючы той падтрымцы, якую яны аказвалі адзін аднаму. Нам патрэбна наша абшчына.
Па меншай меры, абшчына аб’яднала яўрэяў у Слуцку. Мы былі раз’яднаныя да яе. Мы не ведалі адзін аднаго і не размаўлялі, але цяпер мы як сям’я. Мы збіраемся тры разы на тыдзень, адзначаем шабат у суботу. Людзі збіраюцца разам, каб падзяліцца думкамі, радасцямі і праблемамі. Кожны тыдзень на адзначэнне шабата прыходзіць каля 40 чалавек. Яны моляцца, п’юць гарбату з бутэрбродамі, размаўляюць адзін з адным. Гэта не проста рытуал, гэта – магчымасць пагаварыць адзін з адным. Ёсць шмат адзінокіх людзей. Яны сустракаюцца і маюць камунікацыю ў абшчыне. Сустракаюцца яны і па-за абшчынай.
Наша абшчына фінансуецца камітэтам «Джойнт» [32]. «Джойнт» працуе ў 90 краінах свету, падтрымліваючы людзей, і дапамагае нам падтрымліваць многіх. У абшчыне ў нас ёсць дабрачынная служба. Яна аказвае дапамогу людзям, якія жывуць у нястачы, мы перадаем лекі людзям бясплатна. Яны прыносяць свае рэцэпты і два разы на месяц мы атрымліваем лекі па такіх рэцэптах і перадаем іх людзям. Гэта важна. Мы перадаем прадуктовыя наборы тры разы на тыдзень, а гэта – 30-35 тысяч беларускіх рублёў [≈ $ 15] дадаткова да пенсіі, што мае значэнне для пенсіянера. Наша дабрачынная служба прадастаўляе дапамогу адзінокім і хворым людзям. Цяпер у нас ёсць чатыры такіх чалавекі. Па сутнасці, гаворка ідзе пра падвоеную падтрымку: мы падтрымліваем тых хто мае мае патрэбу і плацім заробак нашым супрацоўнікам. Стала быць, мы таксама прадстаўляем працу людзям. Мы наведваем пацыентаў у шпіталях, дапамагаем з пахаваннем і гэта тое, за што адказвае абшчына. Гэта вялікая падтрымка, і людзі за яе ўдзячныя.
Для дзяцей у абшчыне працуе нядзельная школа. Наведвае яе каля 15, 20 або да 30 дзяцей. Калі ёсць настаўнік, яны нават вывучаюць іўрыт. Маладыя сем’і праводзяць сустрэчы каля двух разоў у месяц. Мы таксама фінансуем іх сустрэчы, каб яны маглі выпіць гарбаты. У нас ёсць клуб аматараў-выканаўцаў. З улікам усяго гэтага, абшчына робіць шмат сапраўднай працы і аказвае прыкметную дапамогу. У нас ёсць кампутар і дзеці могуць вучыцца працаваць на ім. У нас ёсць пральная машына і людзі могуць памыць свае рэчы бясплатна. Мы плацім зарплату адказнай асобе, купляем добры пральны парашок. Наша пральня самаабслугоўвання працуе тры разы на тыдзень і нашы кліенты задаволеныя якасцю. Так як мая жонка дрэнна сябе адчувае, я таксама карыстаюся паслугамі гэтай пральні. Дагляд за хворымі людзьмі адымае шмат часу і патрабуе нямала высілкаў. Я ведаю пра тыя перавагі, якія дае сяброўства ў абшчыне.
У нас у абшчыне таксама ёсць служба экстранай дапамогі. Ніхто не ведае, што нас чакае ў жыцці. У выпадку крайняй неабходнасці, калі чалавеку тэрмінова патрэбныя грошы, мы можам дапамагчы. У нас таксама ёсць так званая «дапамога на зіму», у рамках якой мы перадаем абутак і цёплае адзенне людзям, а таксама дровы тым, хто жыве ў прыватных дамах. Гэта таксама немаленькая дапамога, ці не так? Усё гэта «Джойнт» робіць для нас і робіць шмат. Раней гадавы бюджэт «Джойнт» складаў 50 мільёнаў рублёў і яны ўжо размеркавалі 30 мільёнаў у гэтым годзе. Яны патлумачылі нам, што ахвяраванні зніжаюцца ва ўсім свеце, магчымасцяў цяпер менш, нашы выдаткі павінны быць разумнымі і мы павінны разумець, што «Джойнт» робіць усё магчымае. Вядома, мы разумеем, што ніхто нічога нам не павінен і ў нас няма правоў патрабаваць ці прасіць. Мы павінны быць удзячныя за тое, што яны робяць для нас і за тое, што яны нам даюць.
У нас у Слуцку няма ні рабіна, ні сінагогі. Мы часта атрымліваем лісты з Ізраіля ці Амерыкі, адрасаваныя «рабіну Слуцка». Служачыя пошты ўжо ведаюць, што такія лісты варта дастаўляць старшыні нашай абшчыны. У артадаксальных яўрэяў таксама няма рабіна. Кіраўнік іх абшчыны чытае малітвы. У абшчыне мы адзначаем яўрэйскія святы.
Мы адзначаем Рош Ха-Шана (яўрэйскі Новы год), Песах і Хануку. Гэтыя святы мы не прапускаем, а пра астатнія мы расказваем людзям падчас адзначэння шабата. Тры згаданых святы адзначае ўся абшчына. Абшчына робіць некаторыя ахвяраванні, мы бярэм нейкія грошы з наведвальнікаў і адзначаем святы ў рэстаранах. Нашы адзначэнні часта наведваюць рабіны. Яны праводзяць адпаведныя цырымоніі і чытаюць малітвы. Кіраўніцтва «Джойнт» у Беларусі наведвае нас. Леанід Левін – старшыня Саюза беларускіх яўрэйскіх грамадскіх аб’яднанняў і абшчын. Ён часта прыязджае да нас, часам адзін, часам з жонкай. Жыццё працягваецца і наша абшчына спрабуе зрабіць як мага больш для людзей.
Мы стараемся рабіць усё, што ад нас залежыць, для таго, каб людзі памяталі пра нявінных ахвяраў Халакоста. Вядома, шмат людзей загінула ў гэтай вайне і сярод іх было шмат неяўрэяў, але толькі яўрэяў знішчалі за тое, што яны былі яўрэямі. Мы не павінны пра гэта забываць. Мы ўсталявалі помнік ахвярам Халакосту ў Слуцку. У Слуцку ёсць тры помнікі на месцах расстрэлаў. Зараз наша абшчына ўдзельнічае ва ўстаноўцы помніка ў месцы, дзе знаходзілася Слуцкае гета. Ініцыятарамі гэтай ідэі былі мы з братам. Мы апынуліся адзінымі выжылымі вязнямі гета, знішчанага фашыстамі ў лютым 1943 году. Мы павінны рабіць тое, што мы робім. У нас нарадзілася гэтая ідэя і мы звярнуліся з ёй да Леаніда Левіна. Ён – архітэктар. Мы прапанавалі ўсталяваць гэты помнік у памяць пра подзвіг гэтых асуджаных на смерць людзей, а не для праслаўлення гета, створанага фашыстамі. Левін падтрымаў нашу ідэю і ўзяўся за распрацоўку дакументацыі. Цяпер нашы дакументы знаходзяцца на разглядзе ў міністэрстве ў Мінску, у аддзяленні краязнаўства. Прадстаўнікі міністэрства павінны наведаць у бліжэйшай будучыні Слуцк. У нас з імі запланавана сустрэча. Выканкам паставіўся да нашай ідэі з разуменнем і вылучыў ўчастак у цэнтры горада, перад цэнтральнай брамай у былое гета. На тэрыторыі былога гета зараз размешчаныя шматкватэрныя дамы і ўсталяваць там помнік немагчыма. У любым выпадку, ці так важна, калі помнік будзе крыху адсунуты адносна месцазнаходжання гета? Якое гэта мае значэнне, калі помнік будзе там і будзе нагадваць людзям пра гераічны супраціў людзей, асуджаных на смерць. Гэты помнік будзе помнікам іх мужнасці. Левін распрацаваў дакументацыю і праект. У нас усё гэта ёсць. Зараз жа нам трэба дачакацца, калі выканкам перадасць нам гэтую зямлю. Усё гэта – пытанне лічаных дзён.
Мы хацелі б урачыста адкрыць помнік 9-га мая, у Дзень Перамогі, але я не думаю, што мы паспеем. Я спадзяюся, што мы ўправімся на 3-е ліпеня – Дня вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Зараз мы таксама адзначаем у гэты дзень Дзень Незалежнасці Рэспублікі Беларусь. Для стварэння і ўстаноўкі помніка мы збіралі ахвяраванні. Былі ахвяраванні са Слуцка, Амерыкі і Ізраіля. Адзін з нашых былых суайчыннікаў выслаў нам 2,5 тысячы долараў. Адзін ангелец даў нам тысячу. Нам неабходна 7-8 тысяч на помнік і мы працягваем збор грошай. 3-га студзеня беларускай яўрэйскай абшчынай было арганізавана адзначэнне Ханукі ў Палацы ветэранаў у Мінску. Кожнага з прысутных папрасілі ахвяраваць 2 тысячы рублёў на помнік у Слуцку. Мы сабралі 516 тысяч [≈240 $]. Гэта не так шмат, але важна, што людзі хацелі дапамагчы нам і адгукнуліся сэрцам. Мяне таксама запрасілі туды.
Быў праведзены канцэрт яўрэйскіх аматараў-выканаўцаў. Выканаўцы прыехалі з розных месцаў Беларусі. Мяне папрасілі выступіць з прамовай. Я сцісла распавёў гісторыю гета ў Слуцку і чаму мы хочам, каб гэты помнік быў усталяваны. Я таксама падзякаваў людзям за ўдзел у гэтым мерапрыемстве і за любы іх унёсак у гэтай сувязі, наколькі б малы ён ні быў. Мяне так цёпла прынялі, што я быў па-сапраўднаму расчулены. Мне доўга апладзіравалі пасля маёй прамовы, і прысутныя віталі мяне бурнымі авацыямі. Калі я сыходзіў са сцэны, людзі дзякавалі мне. Я спытаўся ў іх, чаму яны мяне дзякуюць і яны адказалі, што я заслужыў падзяку ўжо хоць бы за тое, што мы з братам выжылі і ўдзельнічаем у такой высакароднай справе. Я быў адначасова і збянтэжаны і расчулены і мне было прыемна, бо няма нічога лепш за чалавечую падзяку. Добра, калі людзі разумеюць, што памяць трэба захоўваць, што гэта не проста кавалак мармуру. Гэта – даніна павагі тым, хто пайшоў з жыцця, тым, хто паказаў нам прыклад таго, што нават у самых жудасных умовах чалавек можа захоўваць пачуццё ўласнай годнасці і самапавагу.
[1] Вялікая Айчынная вайна: 22-га чэрвеня 1941 году ў 5 гадзін раніцы нацысцкая Германія напала на Савецкі саюз без абвяшчэння вайны, што стала пачаткам так званай «Вялікай Айчыннай вайны». План «маланкавай вайны» Германіі, вядомы як аперацыя “Барбароса”, практычна дасягнуў сваёй мэты па разгроме Савецкага саюза за некалькі месяцаў пасля нападу. Заспетыя знянацку, непадрыхтаваныя савецкія войскі страцілі цэлыя арміі і вялікую колькасць тэхнікі ў першыя тыдні пасля пачатку вайны. Да лістапада 1941 году, нямецкая армія захапіла Украінскую Рэспубліку, узяла ў аблогу Ленінград (другі па велічыні горад СССР) і пагражала ўзяццем самой Масквы. Вайна скончылася для Савецкага саюза 9-га мая 1945 года.
[2] Руская рэвалюцыя 1917: Рэвалюцыя, у выніку якой у Расійскай імперыі быў скінутае самадзяржаўе і ўстаноўлена ўлада бальшавікоў пад кіраўніцтвам Леніна. У Рускай рэвалюцыі 1917 году вылучаюць два этапы: Лютаўскую рэвалюцыю, сярод прычын якой быў недахоп харчавання і паліва падчас Першай сусветнай вайны і ў выніку чаго цар адрокся ад пасады, а ўлада перайшла да Часовага ўраду. Другі этап ўяўляе сабой ўзброены захоп улады ў кастрычніку-лістападзе, які ўзначаліў Ленін (Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 года) і ў выніку якога да ўлады прыйшлі бальшавікі.
[3] Распаўсюджаныя імёны, пераклікаюцца па гучанні ці сэнсе: русіфікаваныя або рускія імёны, якія выкарыстоўваліся яўрэямі ў паўсядзённым жыцці і былі прынятыя ў афіцыйных дакументах. Асіміляцыя рускіх яўрэяў на мяжы 19-га і 20-га стагоддзяў выяўлялася, сярод іншага, у русіфікацыі імёнаў. У некаторых выпадках русіфікаваным было толькі напісанне і вымаўленне (напрыклад, «Язэп» замест «Іцхак»; «Барыс» замест «Борух»), у іншых выпадках традыцыйныя яўрэйскія імёны замяняліся на падобныя па гучанні рускія імёны (напрыклад, «Яўгенія» замест «Гіта», «Юры» замест «Юда»). Пасля ўзмацнення дзяржаўнага антысемітызму ў СССР у канцы 1940-ых, большасць яўрэйскіх бацькоў перасталі даваць сваім дзецям традыцыйныя яўрэйскія імёны, каб пазбегнуць дыскрымінацыі.
[4] Энгельс, Фрыдрых (1820-1895): Філосаф і грамадскі дзеяч, адзін з заснавальнікаў марксізму і камунізму.
[5] Барацьба з рэлігіяй: 1930-ыя – перыяд антырэлігійнай барацьбы ў СССР. У тыя гады было небяспечна хадзіць у сінагогу або ў царкву. Знішчаліся культавыя забудовы, скульптуры святых і інш.; рабіны, праваслаўныя і каталіцкія святары знікалі ў засценках КДБ.
[6] Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі: Дата 25 кастрычніка (па старым календары) 1917 году ўвайшла ў гісторыю як дзень перамогі Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі ў Расіі. Гэты дзень – самая важная дата ў гісторыі СССР. Гадавіна гэтай рэвалюцыі адзначаецца зараз як “Дзень згоды і прымірэння» 7 лістапада.
[7] Усесаюзная піянерская арганізацыя: камуністычная арганізацыя для падлеткаў ва ўзросце 10-15 гадоў (параўнальная з бой- / гёрлскаўтамі у ЗША). Мэта арганізацыі заключалася ў выхаванні маладога пакалення ў адпаведнасці з ідэаламі камунізму, падрыхтоўцы піянераў да ўступлення ў камсамол, а затым у камуністычную партыю. Усе падлеткі ў Савецкім саюзе былі піянерамі.
[8] Вялікі тэрор (1934-1938 гг.): Мільёны нявінных савецкіх грамадзян былі высланы ў папраўча-працоўныя лагеры або забітыя ў турмах ў часы Вялікага тэрору або Вялікай чысткі, калі праходзілі гучныя паказальныя суды над былымі праціўнікамі Сталіна з партыі бальшавікоў у 1936 -1938 гг., якія дасягнулі піка ў 1937 і 1938 гады. Асноўнай мішэнню Вялікага тэрору былі камуністы. Больш за палову арыштаваных былі сябрамі партыі на час арышту. Была праведзена «чыстка» ўзброеных сіл, камуністычнай партыі і ўрада ад усіх меркавана нязгодных і іншадумцаў. Ахвяр, як правіла, прыгаворвалі да смерці або да доўгіх тэрмінаў катаржных работ. «Чысткі», па большай частцы, праводзілі таемна і толькі ў некалькіх выпадках былі праведзены публічныя «паказальныя суды». Да моманту спынення тэрора ў 1939 годзе, Сталіну атрымалася цалкам падпарадкаваць сабе партыю і грамадства. Савецкае грамадства было раз’яднана, а людзі так баяліся рэпрэсій, што ў масавых арыштах больш не было ніякай патрэбы. Сталін кіраваў Савецкім саюзам як абсалютны дыктатар да смерці ў сакавіку 1953 года.
[9] НКУС: Народны камісарыят унутраных спраў, створаны ў 1934 годзе на базе органа дзяржбяспекі Дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення (ДПУ).
[10] Кулакі: Большасць заможных сялян Савецкага саюза, якія адмовіліся ад удзелу ў калгасах і аддавалі свае зерне ва ўласнасць савецкай улады, былі аднесены да кулакоў, абвешчаныя ворагамі народа і знішчаныя ў 1930-ыя.
[11] Вораг народа: Савецкі афіцыйны тэрмін, эўфемізм для абазначэння рэальнай ці меркаванай палітычнай апазіцыі.
[12] Уварванне ў Польшчу: Напад Германіі на Польшчу 1-га верасня 1939 года з’яўляецца на Захадзе агульнапрынятай датай пачатку Другой сусветнай вайны. Пасля далучэння Аўстрыі, Багеміі і Маравіі (земляў, якія ўваходзілі ў склад Чэхаславакіі), Гітлер быў упэўнены, што атрымае Польшчу без супраціву з боку Вялікабрытаніі і Францыі (для выключэння магчымасці супраціву з боку СССР у выпадку нападу на Польшчу, Гітлер заключыў так званы «Пакт Молатава-Рыбентропа»). Раніцай 1-га верасня 1939 года, нямецкія войскі ўвайшлі ў Польшчу. Паветраны налёт нямецкіх войскаў быў настолькі маланкавым, што большая частка ваенна-паветраных сілаў Польшчы была знішчана, не паспеўшы ўзняцца ў паветра. З мэтай не дапусціць мабілізацыі ў Польшчы, немцы разбамбілі масты і дарогі. Групы салдат былі расстраляныя кулямётамі з паветра. Расстрэльвалі таксама і грамадзянскіх асоб. 1-га верасня, у пачатку нападу, Вялікабрытанія і Францыя накіравалі Гітлеру ультыматум з патрабаваннем вывесці нямецкія войскі з тэрыторыі Польшчы і пагрозай пачаць вайну супраць Германіі ў выпадку невыканання гэтага патрабавання. 3-га верасня, калі нямецкія войскі прасунуліся ўглыб Польшчы, Вялікабрытаніяй і Францыяй была абвешчаная вайна Германіі.
[13] Савецка-фінская вайна ці Савецка-фінляндская вайна (1939-40 гг.): Савецкі саюз напаў на Фінляндыю 30 лістапада 1939 года для захопу Карэльскага перашыйка. Чырвоная армія была спынена на так званай «лініі Манэргейма». СССР быў выключаны з Лігі Нацый. У лютым-сакавіку 1940 году, Чырвоная армія прарвала «лінію Манэргейма» і дайшла да Выбарга. У сакавіку 1940 г. у Маскве была заключана мірная дамова, згодна з якой Карэльскі перашыек і некаторыя іншыя тэрыторыі ўвайшлі ў склад Савецкага саюза.
[14] Молатаў, В.М. (1890-1986): Дзяржаўны дзеяч, адзін з вышэйшых кіраўнікоў партыі. Міністр замежных спраў з 1939 г. 22 чэрвеня 1941 г. ім было абвешчана па радыё аб нападзе Германіі на СССР. Ім і [Энтані] Ідэнам таксама было распрацавана пагадненне аб падзеле сфер уплыву СССР і Захаду ў новай Еўропе пасля вайны.
[15] Камсамол: Камуністычная моладзёвая палітычная арганізацыя, створаная ў 1918 годзе. Задачай камсамола было распаўсюджванне ідзей камунізму і ўдзел рабоча-сялянскай моладзі ў будаўніцтве Савецкага саюза. Мэтай камсамола было таксама выхаванне ў духу камунізму з удзелам рабочай моладзі ў палітычнай барацьбе і тэарэтычная падрыхтоўка. Камсамол быў больш папулярны ў параўнанні з камуністычнай партыяй, так як мэтай камсамола было выхаванне, што дазваляла прыняць неспрактыкаваны малады пралетарыят, тады як членамі партыі маглі стаць толькі людзі з мінімальнай палітычнай кваліфікацыяй.
[16] ГУЛАГ (Галоўнае ўпраўленне лагераў або Галоўнае ўпраўленне папраўча-працоўных лагераў): Савецкая сістэма папраўча-працоўных лагераў у аддаленых раёнах Сібіры і Крайняй Поўначы, пачатак якой быў пакладзены ў 1919 годзе. Тым не менш, да пачатку 1930-х колькасць зняволеных у лагерах не была вялікай. Да 1934 году ў ГУЛАГу ці Галоўным упраўленні папраўча-працоўных лагераў, якое падпарадкоўвалася Наркамату ўнутраных спраў (НКУС) – пераемніку (В)ЧК, было некалькі мільёнаў зняволеных. Сярод вязьняў лагераў былі забойцы, злодзеі, іншыя звычайныя злачынцы, а таксама асуджаныя па палітычных і рэлігійных матывах. Лагеры сістэмы ГУЛАГ рабілі значны ўнёсак у эканоміку СССР у часы кіравання Сталіна. Умовы ўтрымання ў лагерах былі надзвычай суворыя. Пасля смерці Сталіна ў 1953 годзе, колькасць вязняў лагераў значна знізілася, а ўмовы іх утрымання крыху палепшалі.
[17] Выканкам: Пасля адрачэння цара ад пасады (сакавік, 1917 год), улада перайшла да Часовага ўраду, прызначанага Часовым камітэтам Дзяржаўнай думы, які прапанаваў ў некаторай ступені падзяліць уладу паміж саветамі рабочых і салдат, вядомымі як «саветы». Пасля кароткага і сумбурнага перыяду досыць дэмакратычных працэдур, змешаны ворган з сацыялістычнай інтэлігенцыі, вядомы як выканкам, замацаваў за сабой права «прадстаўляць» саветы. Дэмакратычныя характарыстыкі саветаў першапачаткова былі вельмі недасканалымі: сяляне – пераважная большасць насельніцтва Расіі – фактычна не былі прадстаўлены, а прадстаўленасць салдатаў была празмернай. Прыход да ўлады выканкамаў ператварыў гэтую ў вышэйшай ступені недасканалую дэмакратыю ў алігархію людзей разумовай працы.
[18] Юдэнрат: яўрэйскія саветы, прызначаныя нямецкімі акупацыйнымі ўладамі для выканання загадаў нацыстаў яўрэйскімі абшчынамі акупаванай Еўропы. Пасля стварэння гета, яны неслі адказнасць за ўсё, што адбывалася там. Юдэнраты кантралявалі ўсе ўстановы, якія працавалі ў гета, паліцыю, біржы працы, прадукты харчавання, жыллёвыя пытанні, пытанні аховы здароўя, сацыяльную сферу, адукацыю, рэлігію і іншыя. Немцы таксама ўскладавалі на іх абавязак адбору людзей для накіравання ў працоўныя лагеры і ў рэшце, адбор людзей для накіравання ў лагеры, якія ў рэчаіснасці з’яўляліся лагерамі смерці. Ацэнка дзеянняў юдэнратаў абцяжараная тымі выключнымі ўмовамі іх дзейнасці: існуюць думкі пра тое, што юдэнраты здраджвалі яўрэям, паслухмяна выконваючы загады, іншыя ж лічаць, што юдэнраты спрабавалі выйграць час і выратаваць як мага больш людзей.
[19] Уласавец: Удзельнік добраахвотных узброеных фармаванняў, якія складаліся з былых савецкіх ваеннапалонных, якія ваявалі на баку Германіі падчас Другой сусветнай вайны. Іх узначальваў былы савецкі генерал А. Уласаў, ад прозвішча якога і пайшла назва.
[20] Камунальная кватэра: Савецкія ўлады планавалі палепшыць жыллёвыя ўмовы шляхам канфіскацыі «залішняй» жылой плошчы ў заможных сем’яў пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года. У кватэры засялялі некалькі сем’яў, пры гэтым кожная сям’я займала адзін пакой, а кухня, прыбіральня і ванны пакой былі агульнымі для ўсіх жыхароў. Камунальныя кватэры ці камуналкі існавалі дзесяцігоддзямі, што было абумоўлена хранічным недахопам жылля ў гарадах. Камуналкі існуюць і цяпер, нягледзячы на дзяржаўныя праграмы будаўніцтва новых дамоў і ліквідацыю камунальных кватэр, пачатыя ў 1960-ыя гады.
[21] Латышскі легіён СС: нацыянальнае добраахвотнае ўзброенае фарміраванне, створанае нямецкім камандаваннем у гады Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Латвіі. У лютым 1943 г. гітлераўскім камандаваннем было прынята рашэнне аб стварэнні латышскага легіёну СС. Латышскі легіён СС уключаў латышскія добраахвотныя часткі і злучэнні, якія былі сфармаваныя раней і прымалі ўдзел у баях. У канцы лютага і ў пачатку сакавіка 1943 году, мужчыны, якія нарадзіліся ў перыяд з 1919 па 1924 год, атрымалі лісты па месцы пражывання з загадам з’явіцца ў галоўную паліцэйскую управу. Там яны павінны былі запоўніць інфармацыйныя карты і прайсці агляд медычнай камісіяй. Мабілізаваных залічалі па іх жаданні ў Латышская легіён або ў часткі, якія абслугоўваюць нямецкую армію, альбо накіроўвалі на будаўніцтва абарончых збудаванняў. 28-га сакавіка таго ж года «легіянеры» далі наступную клятву ў Рызе: «У імя Бога я ўрачыста абяцаю галоўнакамандуючаму нямецкіх узброеных сілаў Адольфу Гітлеру безумоўную паслухмянасць ў барацьбе супраць бальшавізму і як бясстрашны салдат буду заўсёды гатовы за гэтую прысягу аддаць сваё жыццё». Яны насілі адмысловыя адзнакi, атрымлівалі павышэнне згодна вайсковых званняў латышскай арміі; загады аддаваліся на латышскай мове. Са 150 тысяч афіцэраў і салдат Легіёна было забіта больш за 40 тысяч, а 50 тысяч былі ўзятыя ў палон савецкімі войскамі. Астатнія збеглі на Захад. Латышскія часткі СС толькі адзін раз (15-га і 19-га) прымалі ўдзел у баях супраць Савецкай арміі 16-га сакавіка 1944 году ў раёне ракі Вялікая, на паўднёвым усходзе горада Востраў (Пскоўская вобласць).
[22] Дзень Перамогі ў Расіі (9 мая): Агульнадзяржаўнае свята перамогі над нацысцкай Германіяй, заканчэння Другой сусветнай вайны і ў гонар савецкіх людзей, якія загінулі ў гэтай вайне.
[23] Кампанія па барацьбе з «касмапалітызмам»: Кампанія супраць «касмапалітаў», гэта значыць яўрэяў, пачалася з апублікавання артыкулаў у цэнтральных органах камуністычнай партыі ў 1949 годзе. Гэтая кампанія была накіравана, перш за ўсё, на яўрэйскую інтэлігенцыю і ўяўляла сабой першую адкрытую атаку на савецкіх яўрэяў па нацыянальнай прыкмеце. Пісьменннікаў- «касмапалітаў» абвінавачвалі ў нянавісці да рускіх людзей, у падтрымцы сіянізму і інш. Многіх пісьменнікаў, якія пісалі на ідыш, а таксама кіраўнікоў Яўрэйскага антыфашысцкага камітэта арыштавалі ў лістападзе 1948 г., абвінаваціўшы ў сувязях з сіянізмам і амерыканскім «імперыялізмам». Іх таемна расстралялі ў 1952 годзе. Антысеміцкая «Справа ўрачоў» была пачата ў студзені 1953 года. Хваля антысемітызму пракацілася па СССР. Яўрэяў змяшчалі з пасадаў і пачалі распаўсюджвацца чуткі аб імавернай масавай дэпартацыі яўрэяў ва ўсходнюю частку СССР. Смерць Сталіна ў сакавіку 1953 года паклала канец кампаніі супраць «касмапалітаў».
[24] «Справа ўрачоў»: «Справа ўрачоў» – сфабрыкаваная (недаказаная) змова групы маскоўскіх урачоў з мэтай забойства кіраўнікоў урада і партыі. У студзені 1953 г. савецкая прэса заявіла аб арышце дзевяці ўрачоў, шэсць з якіх былі яўрэямі і аб прызнанні імі віны. Пасля смерці Сталіна ў сакавіку 1953 года судовае разбіральніцтва так і не было праведзена. Афіцыйны друкаваны орган партыі – газета “Правда” – пазней інфармаваў аб тым, што абвінавачванні супраць урачоў былі ілжывымі, а прызнання здабытыя пад катаваннямі. Гэтая справа стала адным з горшых прыкладаў праявы антысемітызму ў перыяд кіравання Сталіна. Хрушчоў у сваім сакрэтным дакладзе на XX-ым з’ездзе КПСС ў 1956 годзе заявіў, што Сталін планаваў выкарыстоўваць «Справу ўрачоў» для чыстак у вышэйшых эшалонах савецкай улады.
[25] Партшкола або партыйная школа: партшколы стваралі пасля Рэвалюцыі 1917 году на розных узроўнях для падрыхтоўкі камуністычных кадраў і актывістаў. Там выкладалі такія прадметы, як «навуковы сацыялізм» (марксісцка-ленінская філасофія) і «палітэканомію», а таксама розныя іншыя палітычныя дысцыпліны.
[26] Абавязковае размеркаванне выпускнікоў у СССР: Выпускнікі вышэйшых навучальных устаноў абавязаны былі адпрацаваць 2 гады па размеркаванні навучальнай установы, якую яны скончылі. Адпрацаваўшы па размеркаванні, маладыя людзі маглі працаўладкоўвацца ў любым горадзе ці арганізацыі.
[27] XX-ы з’езд КПСС: На XX з’ездзе КПСС ў 1956 годзе Хрушчоў публічна выкрыў культ асобы Сталіна і прыадчыніў заслону таямніцы над тым, што адбывалася ў СССР у гады кіравання Сталіна.
[28] Хрушчоў, Мікіта (1894-1971): Савецкі партыйны дзеяч. Пасля смерці Сталіна ў 1953 годзе, Хрушчоў стаў першым сакратаром ЦК КПСС, гэта значыць, у сутнасці, узначаліў Камуністычную партыю Савецкага Саюза. У 1956 годзе, падчас XX з’езда КПСС, зрабіў беспрэцэдэнтны крок па выкрыццю культу асобы Сталіна і яго метадаў. Яго знялі з пасады кіраўніка ўрада і кіраўніка партыі ў кастрычніку 1964 года. У 1966 годзе ён быў выключаны з членаў Цэнтральнага камітэта партыі.
[29] Перабудова: Эканамічная і сацыяльная палітыка ў СССР у канцы 1980-ых, звязаная з імём савецкага дзяржаўнага дзеяча Міхаіла Гарбачова. Гэты тэрмін апісвае спробы, прынятыя для пераўтварэння стагнуючай, неэфектыўнай каманднай эканомікі Савецкага саюза ў дэцэнтралізаваную рынкавую эканоміку. Кіраўнікам вытворчасцей, мясцовым органам улады і партыйным чыноўнікам была прадастаўлена больш шырокая аўтаномія, уведзеныя адкрытыя выбары ў спробе дэмакратызаваць камуністычную партыю. Да 1991 году перабудова пайшла на спад і неўзабаве страціла актуальнасць у сувязі з распадам СССР.
[30] Гарбачоў Міхаіл (1931-): Савецкі палітычны дзеяч. Гарбачоў уступіў у КПСС ў 1952 годзе і паступова ішоў па партыйнай іерархічнай лесвіцы. У 1970 годзе яго абралі ў Вярхоўны Савет СССР, дзе ён заставаўся да 1990 года. У 1980 годзе Гарбачоў стаў членам Палітбюро, а ў 1985 годзе ён быў абраны генеральным сакратаром ЦК КПСС. У 1986 годзе ім была пачата комплексная праграма палітычнай, эканамічнай і сацыяльнай лібералізацыі пад лозунгамі галоснасці і перабудовы. Урад выпусціў палітычных вязьняў, дазволіў эміграцыю, заняўся праблемай карупцыі і заахвочваў крытычны перагляд савецкай гісторыі. З’езд народных дэпутатаў, скліканы ў 1989 годзе, прагаласаваў за спыненне кантроля КПСС над урадам і выбраў Гарбачова Старшынём. Гарбачоў распусціў партыю і прызнаў незалежнасць балтыйскіх рэспублік. Пасля стварэння Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД) у 1991 годзе, Гарбачоў сышоў з паста прэзідэнта; з 1992 года ўзначальвае міжнародныя арганізацыі.
[31] «Аранжавая рэвалюцыя 2004 года»: Падзеі ва Украіне ў перыяд з 21-га лістапада 2004 года па 23-га студзеня 2005 года, звязаныя з прэзідэнцкімі выбарамі. Кандыдатамі ў прэзідэнты былі: прэм’ер-міністр Віктар Януковіч, які падтрымліваўся ўрадам і кандыдат апазіцыйнай партыі «Наша Украіна» Віктар Юшчанка, былы прэм’ер-міністр. Назва «Аранжавая рэвалюцыя» звязаная з аранжавым колерам перадвыбарнай кампаніі Віктара Юшчанкі.
[32] «Джойнт» («Амерыканскі яўрэйскі аб’яднаны размеркавальны камітэт»): Камітэт «Джойнт» быў утвораны ў 1914 годзе ў выніку зліцця трох амерыканскіх яўрэйскіх камітэтаў дапамогі, занепакоеных пакутамі яўрэяў падчас Першай сусветнай вайны. У канцы 1944 года, «Джойнт» пачынае дзейнасць у вызваленых краінах Еўропы і арганізуе маштабныя аперацыі дапамогі. Камітэт забяспечваў ежай тых, хто выжыў па ўсёй Еўропе. Накіроўваў вопратку, кнігі і школьныя прыналежнасці дзецям. Падтрымліваў аб’екты культуры і забяспечваў пастаўку прадметаў рэлігійнага прызначэння для яўрэйскіх абшчын. «Джойнт» таксама працаваў з лагерамі для перамешчаных асоб, дзе арганізаваў праграмы перападрыхтоўкі для дапамогі людзям у вывучэнні прафесій, якія маглі б ім дазволіць зарабіць сабе на жыццё, тады як культурная і рэлігійная дзейнасць камітэта садзейнічала адраджэнню яўрэйскага жыцця. Акрамя таго, «Джойнт» вельмі шчыльна удзельнічаў у аказанні дапамогі яўрэям для эміграцыі з Еўропы і мусульманскіх краін. Дзейнасць «Джойнт» была дзесяцігоддзямі забароненая ў краінах Усходняй і Цэнтральнай Еўропы ў часы «халоднай вайны» і ў многія гэтыя краіны «Джойнт» змог вярнуцца толькі пасля краху камунізму. У нашыя дні «Джойнт» рэалізуе праграмы сацыяльнай дапамогі для пажылых яўрэяў, якія перажылі Халакост, садзейнічае яўрэйскаму адраджэнню і развіццю абшчын.
Знайдзіце гэтую інфармацыю на галоўнай старонцы Centropa
Памяць – адукацыйная праграма Centropa па гісторыі яўрэяў ХХ стагоддзя ў Беларусі і Расіі.
Ⓒ 2020 Centropa — Усе правы абаронены
Юрыдычная інфармацыя — Палітыка прыватнасці
Cookie Settings.
