Алена Аскар’еўна Драпкіна – вельмі прыемная, абаяльная жанчына. Ёй 82 гады, але выглядае яна на 65. Яркія чорныя вочы і малады, звонкі голас. Алена Аскар’еўна – вельмі энергічная жанчына. Чалавек з добрым пачуццём гумару, яна зараджае энэргіяй і ўсяляе ў суразмоўцу аптымізм. Яна яшчэ і вельмі камунікабельная, таварыская; падчас інтэрв’ю ў яе кватэры штохвілінна звоніць тэлефон: знаёмыя, сябры, сваякі, суседзі, і ў кожнага з іх – свае просьбы і пытанні. Алена Аскар’еўна жыве адна, ва ўтульнай двухпакаёвай кватэры, у новым раёне Санкт-Пецярбурга. У кватэры пануе ідэальная чысціня. На сценах – фатаграфіі яе сваякоў. Алена Аскар’еўна сама, без старонняй дапамогі, прыбірае кватэру. Па суботах яна ездзіць у сінагогу, дабрацца куды не так проста і маладому чалавеку: дарога туды звычайна займае прыблізна гадзіны паўтары. Але хіба гэта можа быць перашкодай для Алены Аскар’еўны? Амаль кожны дзень яна ходзіць па набыткі, часта прымае ўдзел у розных культурных мерапрыемствах, якія арганізуюцца дабрачынным цэнтрам «Хэсэд Аўраам» [1]. Памяць жа яе захоўвае мноства дэталяў яе яркага, насычанага жыцця.
Націсніце / пазначце любы малюнак, каб даведацца больш …
Я нарадзілася ў 1924 годзе ў Мінску, у сям’і Левіных (Ошэра Гіршэвіча і Гінды Эльеўны). [Мінск – сталіца Беларусі.]
Я нічога не ведаю пра маіх прабабулю і прадзядулю. Мае бабуля і дзядуля з боку бацькі памерлі да майго нараджэння, а ўсе мае сваякі па матчынай лініі былі жывыя і жылі ў Мінску.
Бабуля па матчынай лініі памерла ў 1934 годзе; яе звалі Дзіна-Рэйзл Хаютоўская. Яна была хатняй гаспадыняй, маці 10 дзяцей: 7 дачок і 3 сыноў. Я вельмі добра памятаю бабулю: яна часта брала мяне на шпацыр, і мы шмат размаўлялі. Памятаю, аднойчы я спытала ў яе: «Бабуля, а Бог ёсць?» Бабуля сказала, што ня ведае, і папрасіла мяне не пытацца пра гэта дзядулю. Бабуля не насіла парык або хустку, але дома яна выконвала кашрут і адзначала святы.
Майго дзядулю (бацьку мамы) звалі Эль Хаютоўскі, але мы ўсе называлі яго дзядуля. Ён нарадзіўся ў 1870 годзе, а загінуў у Мінскім гета ў 1941. Ён быў вельмі набажны чалавек: ён ніколі не еў па-за домам, бо кашрут нідзе навокал не выконвалі. Дарэчы, мае бацькі не выконвалі кашрут. Толькі адна наша сваячка, мая цётка Соня, выконвала кашрут, калі яна жыла разам з дзядулем і бабуляй. Пасля смерці бабулі, яна жыла з дзядулем і рыхтавала для яго кашэрную ежу. Потым яна выйшла замуж, але па-ранейшаму выконвала кашрут.
Мой дзядуля працаваў у невялікай краме, уладальнікам якой ён быў. Фінансавае становішча сям’і было не вельмі добрае. Усе дзеці хацелі вучыцца, але такой магчымасці не было: у той час (пры цары) у дачыненні да яўрэяў ужывалася пяціпрацэнтная квота [2]. Старэйшыя дзеці (мая мама, цётка Маня і цётка Соня) скончылі гімназію ў Мінску.
Дзве іх дачкі (Мар’яся і Малка), мае цёткі, з’ехалі вучыцца ў Маскву, дзе пазней выйшлі замуж і дзе ў іх нарадзіліся дзеці. Яны абедзве выйшлі замуж за рускіх. Цётка Мар’яся была была настаўніцай геаграфіі. Цётка Малка ўсё жыццё прапрацавала эканамістам на ткацкай фабрыцы, дзе яна была кіраўніком мясцовага аддзялення кампартыі [кіраўніком першаснай партыйнай арганізацыі на прадпрыемстве]. Прозвішча яе мужа была Сідараў. Бабуля пабывала ў дачок у Маскве перад вайной. Яна паведаміла, што муж у Малкі – вельмі добры, хоць і гой. Абедзве цёткі перажылі вайну ў Маскве і дажылі да глыбокай старасці.
Дзядуля выконваў яўрэйскія традыцыі, наведваў сінагогу. Заўсёды насіў капялюш. Памятаю, калі ён маліўся, ён накладаў тфілін на лоб і руку. У яго таксама меўся таліт.
Іх шостая дачка цётка Поля выйшла замуж і з’ехала ў Кіеў. Там яна працягнула навучанне ў фармацэўтычнай школе і стала фармацэўтам. Цётка Соня вырашыла хадзіць на заняткі ў фармацэўтычнай школе ў Мінску замест сястры, якая з’ехала, але ёй там сказалі: «Хаютоўская, вы крадзеце ў нас ўрокі». Я пачула гэтую гісторыю ўжо потым, ад сваякоў.
Іншыя дзеці жылі ў Мінску. У брата маёй маці дзядзькі Давіда была сям’я, дзядзькі Міша і Шэйл не былi жанатыя. Цётка Поля жыла ў Кіеве; яна была фармацэўтам па спецыяльнасці, але не працавала: вяла хатнюю гаспадарку (у яе было двое дзяцей). Яе муж быў галоўным рэвізорам Беларусі. Яго звалі Лазар Хаюцін. Яўрэй быў галоўным рэвізорам Беларусі! Цётка Поля, яе муж і іх дзеці Берта і Сара былі эвакуяваныя ў Казахстан падчас вайны. Там Лазару далі бронь, бо ўлады лічылі яго буйным спецыялістам. Пасля вайны я вярнулася ў Мінск (я працавала там у гарвыканкаме), і выслала ім у Казахстан выклік [афіцыйнае запрашэнне на пражыванне ў Мінску пасля вызвалення Мінска ў ліпені 1944 года, прадугледжанае гарадскімі ўладамі для эвакуяваных грамадзян у якасці часовых абмежавальных мер. Абмежавальныя меры былі ўведзеныя ў сувязі з моцным разбурэннем жыллёвага фонду, камунальна-бытавых службаў і вострым недахопам жылля. Для ўезду ў Мінск неабходна было мець афіцыйнае запрашэнне ад міністэрства, завода, арганізацыі або ад члена сям’і, які жыве ў горадзе]. Дзякуючы выкліку, яны змаглі вярнуцца ў Мінск у 1945 годзе.
Дзядуля і бабуля размаўлялі паміж сабой на мове ідыш, але яны таксама маглі размаўляць на рускай. Я дрэнна памятаю іх дом, так як мы жылі асобна. У нас было шмат стрыечных братоў і сясцёр, з якімі мы сябравалі. Дзядуля ўсіх нас вельмі любіў, а мы любілі яго. Ён часта гуляў з намі ў гульні.
Даваенны Мінск быў прыгожы невялікі горад, у якім пражывала, калі не памыляюся, каля 300 000 жыхароў. Мяркую, што каля паловы з іх былі яўрэі.
Мой тата, Левін Ошэр Гіршэвіч, нарадзіўся ў Мінску ў 1891 годзе. Яго калегі называлі яго Оскар Рыгоравіч; ён працаваў настаўнікам яўрэйскай і рускай моў, а потым (калі я была ў восьмым ці дзевятым класе) стаў працаваць бухгалтарам. У яго заўсёды было слабое здароўе: у яго былі праблемы са зрокам, і ён увесь час насіў акуляры. Мы страцілі тату ў Мінскім гета, у 1941 годзе.
Мая мама нарадзілася ў Мінску ў 1895 годзе, і яе жыццё скончылася ў Мінскім гета 20 лістапада 1941 года. Яе дзявочае прозвішча – Хаютоўская. Яе яўрэйскае імя было Гінда Эльеўна, але ўсе яе клікалі Яўгенія Ільінічна. Мама скончыла гімназію ў Мінску, і працавала ў Мінскім гарвыканкаме. Верагодна, тата не мог адзін утрымліваць нашу сям’ю, таму мама вымушана была працаваць.
Тата выпісваў газету “Рабочий”, мне – дзіцячы часопіс «Мурзилка», газету «Пионерская правда», «Московскую правду» і мясцовую беларускую газету.
Мама з татам гаварылі на ідышы паміж сабой, а мы (дзеці) разумелі іх, але яны не вучылі нас пісаць і чытаць на мове ідыш. Калі мне было 8 гадоў, у Беларусі яшчэ працавала некалькі яўрэйскіх школ, але крыху пазней улады іх зачынілі.
Я не ведаю, як пазнаёміліся мае бацькі, як праходзіла іх вяселле, але, думаю, усё было згодна з яўрэйскімі традыцыямі, так як дзядуля быў вельмі рэлігійны чалавек.
У нашай сям’і было трое дзяцей: старэйшы брат Гірш, названы ў гонар дзядулі з боку бацькі. Гірш нарадзіўся ў 1920 годзе. Затым я, Алена (1924 года нараджэння), і мой малодшы брацік Саул, 1929 года нараджэння. Саула мы страцілі 20 лістапада 1941 году ў Мінскім гета, разам з мамай.
У бацькі было шмат кніг: я памятаю кнігі Чарнышэўскага [3] і Герцана [4]. Мама чытала менш, так як яна працавала: у яе не было памочнікаў, а ёй трэба было прыбрацца ў доме, прыгатаваць ежу. З працы яна прыходзіла позна ўвечары, але тата ёй вельмі дапамагаў. Памятаю такі выпадак: мама неяк прыйшла з працы і прылегла адпачыць, а тата прыйшоў і пацалаваў яе на вачах у нас, дзяцей (думаю, гэта быў такі выхаваўчы момант: тата хацеў паказаць дзецям прыклад правільных адносін паміж членамі сям’і). Тата шмат чытаў, шмат ведаў; увогуле, гуляў ролю “першай скрыпкі” ў нашай сям’і. У раённую бібліятэку мы не хадзілі: у кожнай школе была ўласная бібліятэка, дзе мы бралі кнігі для чытання.
У нашай сям’і не выконвалі яўрэйскія традыцыі, але на Песах да нас прыходзіў дзядуля, прыносіў мацу, нейкае вельмі смачнае віно і прасіў нас ўсіх яго паспрабаваць.
Памятаю, аднойчы, ужо ў гета, прыйшоў дзядуля (верагодна, гэта быў Ём Кіпур) і сказаў: «Гінда, ты сёння не давай дзецям есці хоць бы да дванаццаці гадзін». З ежы ў нас тады была толькі крупа з вадой. Мама запярэчыла, сказаўшы, што мы і так галадаем. Тым не менш, дзядуля папрасіў яе пацярпець да дванаццаці гадзін. Я чула іх размову, але тады не зразумела яго сэнс. Зараз я разумею, што гэта быў Ём Кіпур, калі людзі павінны выконваць пост, а ўжыванне ежы забаронена.
Мае бацькі не былі сябрамі партыі. Я нічога не ведаю пра іх палітычныя погляды, бо на гэтую тэму нельга было казаць.
У таты, верагодна, быў «белы білет» [ «белобилетником» называлі чалавека, вызваленага ад абавязковай ваеннай службы па стане здароўя]. У яго з дзяцінства былі праблемы са зрокам, і ён увесь час насіў акуляры.
У той час я нічога не ведала пра яўрэйскую суполку Мінска. Дзядуля хадзіў у сінагогу і там, мабыць, меў зносіны з членамі абшчыны. Мае бацькі ў сінагогу не хадзілі: яны былі вымушаныя шмат працаваць, і ў іх не было часу на камунікацыю, так як ім трэба было займацца выхаваннем траіх дзяцей. Памятаю, аднойчы бацькі пайшлі ў тэатр, а мы з братам засталіся дома. Замкоў тады не было, я зачыніла дзверы на заслону і мы заснулі. Мы не чулі, калі бацькі вярнуліся з тэатра, не чулі, як яны стукалі ў дзверы. Папа прынёс лесвіцу, узняўся наверх і праз фортку на другім паверсе трапіў у дом.
Калі я стала больш дарослай, мы пачалі часта хадзіць на спэктаклі Мінскага яўрэйскага тэатра. Памятаю спектакль «Тэўе-малочнік». Тэатр зачынілі яшчэ да вайны. Мы хадзілі ў госці і ў рускія сям’і.
Я не памятаю, каб мае бацькі ездзілі куды-небудзь на адпачынак. Я ж … Я праводзіла летнія канікулы ў піянерскіх лагерах, а малодшы брацік ездзіў на дачу [5] з дзецьмі з дзіцячага садка, у які ён хадзіў. Мама ўвесь час працавала, таму я часта наведвала браціка ў дзіцячым садзе.
У таты было два браты. Малодшага клікалі дзядзька Толя, а імя старэйшага я не памятаю. Старэйшы брат быў правізар, працаваў у аптэцы. У малодшага брата былі жонка і сын Міша Левін (я не памятаю, кім ён працаваў). Жонкай дзядзькі Толя была цётка Рахіль (яна скончыла гімназію разам з маёй мамай). Яны ўсе жылі ў Мінску. Падчас вайны, у гета, усе тры браты жылі разам з сем’ямі ў адным 14-метровым пакоі.
Я хадзіла ў дзіцячы сад, потым пайшла ў 34-ую школу, а неўзабаве нас перавялі ў 21-ю Сталінскую школу. Мой старэйшы брат Гірш вучыўся ў школе, і ў яго было хобі: ён любіў танцаваць, і мала бываў дома. А я з малодшым брацікам Саўлам заставалася дома; памятаю, як мы будавалі паравоз з крэслаў. Я ўвесь час праводзіла з малодшым брацікам, так як бацькі былі занятыя працай.
У нас былі вельмі добрыя выкладчыкі ў школе. Выкладанне ішло на своеасаблівай сумесі моў: слова на рускай, слова на беларускай. Геаграфію ў нас выкладаў узбек, а рускую мову – грузінка. Гісторыю выкладалі муж і жонка Рубінчыкі: часам выкладаў ён, часам яна; на іх занятках заўсёды было вельмі цікава.
Нашым класным кіраўніком быў Якаў Мельцэрзон; ён вельмі добра выкладаў фізіку. Усе вучні ведалі фізіку дасканала: у яго немагчыма было не ведаць. Калі было неабходна, Мельцэрзон займаўся дадаткова з тымі, хто адставаў. Калі пасля вайны я прыехала ў Ленінград, мне трэба было здаць усяго два экзамены для паступлення ў зубалячэбную школу (я ішла па-за конкурсам як удзельнік вайны): рускую мову і фізіку. Нягледзячы на 4 гады вайны, я паспяхова здала экзамены, пры гэтым на падрыхтоўку ў мяне быў усяго адзін месяц. Думаю, я павінна быць за гэта ўдзячная Мельцэрзону.
Нядаўна я чытала біяграфію апошняга лаўрэата Нобелеўскай прэміі (Віталя Гінзбурга, фізіка), дзе ён піша, што да вайны ён вучыўся ў школе ў Мінску, а любоў да фізікі яму прывіў Мельцэрзон. Так што я вельмі ганаруся тым, што мяне і лаўрэата Нобелеўскай прэміі вучыў фізіцы адзін і той жа настаўнік.
Мае браты і я вучыліся ў школе. Перад вайной я скончыла дзевяты клас. Памятаю, калі я вучылася ў трэцім класе, я займалася на дзіцячай тэхнічнай станцыі, дзе мы спрабавалі вырошчваць бавоўну. Бавоўна ў мяне вырасла вялікая, але не саспела: ёй не хапала сонечнага цяпла. У Доме ўрада была выстава, дзе была прадстаўлена і мая бавоўна.
Мы жылі ў ракі, і ў 12 гадоў я ўжо добра плавала. Усе дзеці павінны былі здаваць нарматывы для юных спартоўцаў на атрыманне значка БГТО ( «Будзь гатовы да працы і абароны»). На спаборніцтвах мяне заўважыў трэнер і запрасіў у сваю спартыўную групу. Я пагадзілася. У Мінску ў тыя часы быў усяго адзін басейн – у Доме Чырвонай Арміі; я пачала займацца там плаваннем (стылем брас) у гарадскім спартыўным таварыстве. У мяне было некалькі рэкордаў Беларусі ў гэтым разрадзе, а таксама 6-ае месца па Саюзе ў разрадзе дзяўчынак майго ўзросту (12-14 гадоў). Я ўдзельнічала ва ўсесаюзных спаборніцтвах пяці гарадоў у Кіеве і ва ўсесаюзных спаборніцтвах у Тбілісі. Дзеці прыязджалі туды з усіх рэспублік. Было гэта ў 1939 годзе. Адначасова я займалася ў Палацы піянераў у драматычным гуртку; там я пазнаёмілася з Машай Брускінай.
Такім было маё дзяцінства; яно не было цяжкім. Мой старэйшы брат вучыўся ў школе да вайны, а пасля пачатку вайны пайшоў у войска. Больш я пра яго нічога не ведаю, да гэтага дня. Пасля вайны я пісала ва ўсесаюзны росшук; мне адказалі, што ён не лічыўся сярод загінулых на фронце, якія памерлі ад ран або зніклі без вестак.
Яўрэйскія традыцыі ў нашай сям’і не выконвалі: мы жылі ў савецкім грамадстве. Памятаю, як ішло будаўніцтва Тэатра оперы і балету. Будынак тэатра перажыў вайну. Наша кватэра знаходзілася ў доме паміж ракой Свіслач і Тэатрам оперы і балету. Гэта была былая Белацаркоўная вуліца (у савецкі час яна называлася Чырванасцяжнай вуліцай).
Мы жылі ў двухпавярховым доме, на другім паверсе, куды мы ўздымаліся па жалезнай лесвіцы. Першы паверх быў цагляны, другі – драўляны. Вадаправода не было, не было і прыбіральні, а электрычнасць была толькі ў адным пакоі. Гэта была добрая камунальная кватэра для таго часу [6]. У кватэры было 3 пакоі, у адным з якіх жыла сям’я (муж, жонка і дзіця), а наша сям’я займала два вялікія сумежныя пакоі (вялікую сталовую, дзе было 4 вокны, і вялікую спальню). Памятаю, як рабочыя праводзілі нам радыё. Ацяпленне было пячное, кухня была агульнай. На кухні была руская печка, а ў нас у пакоях – кафляная. Кватэра была вуглавая, і ў ёй было досыць прахалодна. У спальні стаялі чатыры ложкі і шафа, у сталовай быў вялікі буфет (на ўсю сцяну) і канапа. Мы купілі потым нікеляваныя ложкі замест драўляных.
У нашым доме жылі як рускія, так і яўрэйскія сем’і. Рускія сям’і прытрымліваліся праваслаўнага Вялікадню. Я не памятаю якіх-небудзь праяў антысемітызму: у той час гэта пераследвалася. Памятаю, адзін хлопчык назваў кагосьці «брудным яўрэем», але гэта спынілі і правялі разбіральніцтва ў прысутнасці яго бацькоў. Памятаецца, гэта не было ярка выражана. А ў 1937 годзе мы адчулі змены, калі пачалі арыштоўваць выкладчыкаў, уключаючы яўрэяў.
Я памятаю майго школьнага настаўніка гісторыі Цімафея Цімафеевіча. Мы яго вельмі любілі, а ў школе сказалі, што ён быў ворагам народа [7], шпіёнам. Тады быў такі час. Пасля яго арышту ў нас стала выкладаць гісторыю Рыва Абрамаўна (дырэктар школы і таксама добры гісторык).
Я вырасла ў піянерскіх лагерах, так як мае бацькі не маглі здымаць лецішча на лета. Я ездзіла ў піянерскія лагеры ад мамінай работы, ад татавай працы і таму падобнае. За лета я адпачывала ў трох лагерах (адзін за адным). У лагерах было вельмі дрэнна з харчаваннем. Памятаю, у 1934 годзе (мне было тады 10 гадоў) тата прыехаў наведаць мяне і прывёз дзве буханкі хлеба; гэта было свята для нас! Паміж прыёмамі ежы былі вельмі вялікія інтэрвалы. Дзеці недаядалі, але нам было весела. Піянерважатыя жа забівалі нам галавы патрыятычнай прапагандай.
Недалёка ад нас быў Конскі рынак; былі і іншыя рынкі паблізу. У асноўным на рынак за прадуктамі хадзіла мама і брала нас з брацікам. Памятаецца, былі так званыя «татарскія агароды»; неяк мы прывезлі адтуль на санках мех бульбы. Гэта быў 1934 ці 1936 год.
Памятаю, у 1937 годзе ў газетах з’явіліся артыкулы пра тагачасных здраднікаў радзімы – Рыкава, Зіноўева. Памятаю парады перад Домам ураду.
Апраналіся мы вельмі сціпла. Дзеці часам насілі вопратку на выраст. Бацькі ў асноўным клапаціліся пра тое, каб дзяцей накарміць і вывучыць.
У школе вучыліся дзеці розных нацыянальнасцей: яўрэі, рускія, украінцы. Калі мы ўжо жылі ў гета, але яшчэ не былі абгароджаныя калючым дротам, да мяне прыходзілі мае сяброўкі: Вара Саланенка, Зіна Іванова, Валя Андрэева. Аднойчы Вара прыйшла наведаць мяне ў гета, і я выйшла праводзіць яе да брамы гета. Вакол гета стаялі слупы, і на слупах было напісана: «УВАХОД НЕЖЫДАМ ЗАБАРОНЕНЫ» (гэта ж было напісана і на нямецкай мове). Мы з Варай стаялі па розныя бакі мяжы гета, калі з’явіўся нямецкі афіцэр. Ён бачыў, як Вара (а яна была светлавалосая) выходзіла з тэрыторыі гета. Ён падышоў да яе і сказаў: «Ты што, вар’ятка? Куды ты ходзіш?». Афіцэр падвёў яе да слупа брамы і загадаў: «Чытай, што тут напісана! Зразумела?» А затым гучна крыкнуў: «Nach Hause!» («Дадому!»).
Калі я прыйшла дадому і распавяла пра гэта маме, мама запатрабавала, каб дзяўчынкі да мяне больш не прыходзілі: калі б нешта здарылася, іх бацькі былі б незадаволеныя.
У мяне былі добрыя сябры: Маша Брускіна і Маша Плоткіна (яе сям’я не паспела эвакуявацца). У гета я сустрэла Вініцкага (думаю, яго пазней забілі) і Фіму Мэсселя. Мэссель было яго прозвішча па бацьку, але падчас вайны ён змяніў сваё прозвішча на прозвішча мамы: яно больш нагадвала нямецкае, чым прозвішча бацькі. Пасля ён стаў дысідэнтам.
У 1941 годзе я скончыла 9 класаў. Вайна пачалася ў чэрвені [8]. Немцы моцна бамбілі Мінск на другі дзень вайны (24 чэрвеня), а пасля ў горад увайшлі войскі. Наш сусед Шура Багдановіч (у яго жонка была яўрэйка і двое маленькіх дзяцей) прыехаў на вялікай машыне, забраў сваю сям’ю, бацькоў жонкі, нашу сям’ю і яшчэ дзве сям’і. Мінск гарэў, усё было ў дыме, і ён вывез нас з Мінска (пазней аказалася, што мы рухаліся насустрач немцам). Мы ўцяклі ад пажараў, але не ад немцаў. Мы прыехалі ў маленькі гарадок пад Мінскам, дзе правялі 10 дзён. Неўзабаве там пачаліся баі, і мы вярнуліся назад у Мінск пешшу.
Калі мы вярнуліся ў Мінск, аказалася, што наш дом разбамбілі. Побач з нашым домам быў ваенны шпіталь. Там расклалі палатно з чырвоным крыжом: думалі, што немцы, як цывілізаваныя людзі, шпіталь бамбіць не будуць. Немцы ж выкарысталі крыж у якасці мішэні і разбамбілі шпіталь.
Мы пайшлі да дзядулі. Ён, цётка Соня і двое маленькіх дзяцей не змаглі сысці падчас пажару з Мінска, але яны ацалелі падчас бамбёжкі: вакол згарэлі ўсе дамы, за выключэннем іх дома. Калі я запыталася ў цёткі Соні, як яны ацалелі, яна адказала: «Лена, ты ж ведаеш, што я веру ў Бога; я была ўпэўненая, што Бог нас не пакіне». Яны завесілі вокны мокрымі прасцінамі і так і выратаваліся. Муж цёткі Соні, Майсей, быў на Ленінградскім фронце; яны перапісваліся, але ў канцы вайны цётка Соня перастала атрымліваць лісты ад яго: мабыць, ён загінуў.
Дзядуля пасяліў нас у кватэры дзядзькі Давіда, якая таксама ацалела пры бамбёжцы (сям’я дзядзькі Давіда эвакуявалася, а ключы ад кватэры дзядзька Давід пакінуў дзядулі). Мяжа гета ішла па вуліцы, на якой знаходзілася кватэра дзядзькі Давіда. На жаль, наш бок вуліцы быў ўключаны ў “рускі” раён, а процілеглы бок ўвайшоў ў тэрыторыю гета.
Калі немцы ўвайшлі ў горад, яны павесілі аб’явы пра тое, што ўсе яўрэі павінны сабрацца ў адзін раён (паказалі які). Тыя яўрэі, якія жылі ў вызначаным раёне, заставаліся ў сваіх дамах, а рускія павінны былі выехаць: пачаўся абмен жылля. Наш дом знаходзіўся на «рускім» баку вуліцы. У нас не было часу на абмен, але ў гета жыў малодшы татаў брат (дзядзька Толя): у яго быў маленькі пакой на 14 квадратных метраў і малюсенькая кухня на пяць квадратных метраў на першым паверсе (яны жылі там ўтрох: дзядзька Толя, цётка Рахіль і іх сын Міша). З цяжкасцямі сутыкнулася і сям’я татавага старэйшага брата. Увогуле, усе тры браты з сем’ямі апынуліся ў гэтым малюсенькім пакойчыку, дзе нас было 9 чалавек: тата, мама, мой малодшы брат Саул, я, сям’я дзядзькі Толі з трох чалавек і старэйшы брат таты з дачкой (яго жонка памерла перад вайной) .
Яўрэі, якія не перасяліліся ў гета, падлягалі расстрэлу. І вось мы пасяліліся ў гэтым пакойчыку. Яўрэям было дазволена жыць толькі на тэрыторыі гета. Пакуль гета не абнеслі калючым дротам, нам яшчэ нейкі час удавалася выходзіць за тэрыторыю гета ў пошуках ежы, хоць гэта і забаранялася. Пасля таго, як гета абгарадзілі, была арганізавана біржа працы і людзі пайшлі туды. Пайшлі туды і я з татам.
Тата вельмі хутка загінуў. Першая аблава прайшла 14 жніўня 1941 г., другая – 28 жніўня.
Немцы і добраахвотнікі з мясцовых жыхароў (іх называлі «паліцэйскімі», «паліцаямі») правяралі дамы. Гэта былі аблавы на мужчын. 28 жніўня тата выйшаў на вуліцу, яны забралі яго і ён знік. Неяк ацалеў старэйшы брат таты. Ён пайшоў на зборны пункт, дзе абяцалі працу. У рэальнасці ж там збіралі мужчын для адпраўкі ў канцэнтрацыйны лагер. Дзядзька Толя прабыў там пару месяцаў і здолеў адтуль збегчы. А 20 лістапада ён загінуў разам з маёй мамай. У той дзень раніцай я яшчэ ляжала ў ложку. Я спала на стале, так як пакой быў перапоўнены людзьмі. Старэйшы татаў брат быў вельмі набажны чалавек, і, як я цяпер разумею, яўрэі арганізавалі малельны дом у гета. Раніцай ён хацеў туды пайсці, але паліцыянты яго не выпусцілі. Сярод паліцэйскіх былі рускія, украінцы і літоўцы. Дзядзька вярнуўся і паведаміў нам пра паліцэйскіх. Мы ўсё зразумелі, бо мае дзядуля і цётка загінулі 7 лістапада ў такой жа аблаве. Я адразу ж ускочыла, штосьці на сябе накінула і кінулася пад лесвіцу. Там нашы мужчыны зрабілі так званую «маліну» (схрон) – вузкую прастору, зашытую бляхай з аднаго боку і завешаную анучамі. Я паспела ўскочыць у гэтую «маліну». Там ужо было поўна народу, за мной туды яшчэ паспеў ускочыць сын дзядзькі Толі Міша. Там мы прабылі суткі. Сярод нас была жанчына з маленькім дзіцем, і мы ўсе баяліся, каб дзіця не заплакала. Немцы заходзілі ў дамы, прачосвалі пакоі і ўсіх выводзілі. Мы чулі ўсё, што адбывалася навокал: як уздымаюцца па лесвіцы ўверх і ўніз, як мая мама сказала: «Адну хвілінку, я апрану паліто».
Усіх маіх сваякоў вывезлі за межы Мінска і расстралялі. Зараз я не магу ўявіць, як я вытрымала гэтае катаванне, якое доўжылася дзень. Я ўдзячная старэйшаму брату таты за тое, што ён папярэдзіў нас аб аблаве, і ў мяне было дастаткова часу для таго, каб схавацца і выжыць.
Стоячы там, у гэтым цесным памяшканні, я чула, як мой дзядзька Толя узяў лесвіцу, каб выбрацца з дому праз другі паверх. На няшчасце, ён упаў, зламаў нагу і запоўз у дом. Калі немцы прыйшлі яшчэ раз «прачосваць» дом, яны знайшлі яго і застрэлілі прама ў пакоі. Калі на наступны дзень мы з Мішам выйшлі з нашай хованкі, мы ўбачылі яго бацьку мёртвым.
Знаходзіцца ў гэтым доме было ўжо нельга. У акно я ўбачыла Рахіль (мы з ёй разам займаліся ў драматычным гуртку ў Палацы піянераў). Яна жыла ў адным доме з маім дзядулем. Я пазвала яе, і яна рукой паклікала мяне да сябе. У іх у сям’і было трое дзяцей, тата і сям’я татавага брата. Яе бацька быў вельмі добры шавец, ён працаваў у генерал-камісара горада, і немцы яго бераглі. Мы з Мішам прыйшлі да іх. Усе разам мы жылі ў адным пакоі. Там не было месца для сну, але мы ўладкаваліся пад сталом і лічылі, што нам пашанцавала, бо на нас не маглі наступіць тыя, хто ўздымаўся ноччу.
Потым немцы прывезлі яўрэяў з Гамбурга (з Германіі) і пасялілі іх у дамах забітых яўрэяў. Пазней гэтыя яўрэі нам распавядалі, што немцы іх падманулі: ім сказалі, што іх вязуць у Палестыну, а прывезлі ў Мінск. Яны былі ў жаху, калі даведаліся пра гэта.
Праз дзень я пайшла на біржу працы. Мне далі працу на галоўным складзе чыгункі. Склад быў вельмі вялікі; туды прывозілі мыла, мыйны парашок, мётлы і іншыя тавары з Германіі. Нас было 19 дзяўчат, і мы павінны былі загружаць і разгружаць таварныя вагоны. Немцы прывозілі і везлі нас на працу на грузавіку, так як склад знаходзіўся далёка ад гета. Так я засталася там працаваць з канца восені (і прапрацавала ўсю зіму). Многія яўрэі працавалі, але не ўсё. Там было шмат жанчын з маленькімі дзецьмі, шмат старых. Немцы не спынялі пагромы. Ежы не было, людзі спрабавалі мяняць на прадукты рэчы. На складзе немцы давалі нам рэшткі сваёй ежы, але гэта было выключна актам добрай волі. Чыгуначнікі ў асноўным былі пажылыя людзі. Старэйшаму па пасадзе немцу-шэфу было гадоў 40. Часам яны нам давалі дровы, бензін, газу, мыла, мыйны парашок. У гета быў рынак, і вось я прадавала, напрыклад, 2 кавалкі мыла і купляла што-небудзь паесці. Жыла я ў пакоі з маім стрыечным братам Мішам і з чужым пажылым чалавекам і яго сынам. Потым Міша знайшоў сваю цётку Рахіль (сястру яго мамы), якая ў хуткім часе памерла, і Мішу забралі незамужнія сёстры Рахіль.
3 сакавіка 1942 году быў страшны пагром; на складзе нам сказалі, што ў гета – моцны пажар. Мы папрасілі намесніка нашага шэфа, старога, не везці нас пасля працы ў гета, але ён сказаў, што не можа. Калі мы пад’ехалі, нас выбудавалі ў шэраг каля ўваходу ў гета. Мы былі акружаны ўзброенай аховай, і ўцячы было немагчыма. Было некалькі ачапленняў, і ля кожнага немец правяраў дакументы. У мяне быў працоўны пропуск. Немцы сартавалі людзей па групах. Усё гэта вельмі доўга працягвалася, надышла ноч, было холадна, ярка свяціла поўня. Было дзесьці 3 гадзіны раніцы. У першай групе сабралі гамбургскіх яўрэяў (яны трымаліся за рукі). Я падышла да іх і прайшла, узняўшы іх рукі. Я ішла ў бок гета. Наступнымі стаялі палякі, і я прайшла і праз іх. Я падышла да немца, які правяраў дакументы, і атрымала па галаве бізуном; тым не менш, немец прапусціў мяне ў гета, і я далучылася да групы нашых мужчын, з якімі мы працавалі. Адзін з іх спытаў мяне пра дачку, але я нічога пра яе не ведала. Нарэшце немцы скамандавалі: «Па дамах!». На заўтра на працу на склад прыехалі ўсе нашы мужчыны, а з дзяўчат – толькі дзве, у тым ліку я.
Пасля гэтага я зразумела, што трэба сыходзіць. Але як? Раней мы гаварылі пра гэта з Машай Брускінай і меркавалі, што дзесьці ёсць падпольная арганізацыя. Але Маша была павешана немцамі 26 кастрычніка.
Я хацела б крыху расказаць пра маю сяброўку Машу Брускіну. Мы пасябравалі з ёй да вайны, калі займаліся ў драматычным гуртку. Падчас нямецкай акупацыі Маша ўладкавалася на працу ў шпіталь, размешчаны за межамі гета. Немцы не дапускалі яўрэяў да працы там. Маша асвятліла валасы, і ўладкавалася туды на працу. Калі параненыя выздараўлівалі, іх звычайна накіроўвалі ў Германію на прымусовыя працы. Каб іх выратаваць, Маша недзе здабывала грамадзянскую вопратку і дапамагала ім выйсці на партызан. Але гэта не магло працягвацца вечна: хтосьці данёс немцам на Машу. Немцы правялі паказальную экзэкуцыю, і павесілі Машу на адной з плошчаў Мінска. Яе цела доўга не здымалі з шыбеніцы. Калі пра гэта даведалася Машына мама (яна была з намі ў гета), яна звар’яцела. Пасля вайны я прыехала ў Мінск і зайшла ў мясцовы музей. Там я ўбачыла фатаграфію павешаных партызан і пазнала сярод іх Машу Брускіну. Там быў надпіс: “Невядомыя партызаны». Я адразу ж пазнала Машу і звярнулася ў адміністрацыю музея. Да мяне там паставіліся вельмі грэбліва; сказалі, што чамусьці толькі пэўная аднастайная публіка хоча абмяркоўваць гэтую фатаграфію. Яны намякалі на маю нацыянальнасць. Мне спатрэбілася шмат часу, каб дамагчыся аднаўлення справядлівасці ў адносінах да Машы Брускінай: яна памерла, ратуючы жыцці іншых людзей. Вельмі цяжка ўспамінаць пра гэта цяпер.
Разам са мной на складзе працавалі электрыкі Чэхаўскі і Віктар (рускія). Яны ненавідзелі немцаў. Аднойчы да мяне падышоў Чэхаўскі і сказаў: «Лена, мы дамо табе рускі пашпарт; спадзяюся, ты не выдаш нас». Я паабяцала. Я дала ім свой фатаздымак, а яны ад рукі ў пашпарце зрабілі пячатку на ім. Мой пашпарт быў на імя Скроцкай Ядзвігі, полькі 1920 года нараджэння. Я атрымала пашпарт у красавіку, і чакала зручнага моманту для ўцёкаў з гета. 28 ліпеня 1942 года [у гета] пачаўся страшны пагром, які працягваўся некалькі дзён. Пасля гэтага пагрому мне ўдалося выбрацца з Мінска. Потым я сустрэла Віктара ў партызанскім атрадзе: як аказалася, ён і Чэхаўскі былі сувязнымі партызанскага атрада.
Са мной працавала руская дзяўчына Лена. Я папрасіла яе вывесці мяне з Мінска. Іншая дзяўчына, Окця, ужо сыходзіла з Мінска ў Заходнюю Беларусь. Але ў яе ў Мінску заставаліся мама і сястра. Яна папрацавала трохі ў Заходняй Беларусі, і вырашыла вярнуцца і выратаваць маму і сястру. Да таго часу яе мама ўжо памерла. Окця распавядала нам, што ў Заходняй Беларусі, на тэрыторыі былой Польшчы, можна было лёгка знайсці працу: там патрабаваліся жанчыны для работ у полі. У Лены там жыла сястра, і таму я папрасіла яе вывесці мяне за межы Мінска. Яна пагадзілася.
У 6 раніцы я выйшла з гета ў калоне рабочых. Лена чакала мяне недалёка ад мяжы гета. Калону канваяваў адзін нямецкі салдат; я непрыкметна выйшла з калоны і сустрэлася з Ленай. Я зняла пінжак з жоўтымі латамі, і мы пайшлі да Лены дадому. Яна зачыніла мяне і пайшла на працу. Увечары яна вярнулася, мы пераначавалі, а на заўтра рана раніцай мы з ёй выйшлі з горада і накіраваліся да яе сястры. Мы ішлі пешшу з 6 раніцы да позняй ночы (нешта каля 50 кіламетраў). Гэта было ў ліпені. Зараз я нават не ўяўляю, як я гэта вытрымала. На выхадзе з горада ў нас праверылі дакументы: пашпарт на імя Скроцкай і даведку (яе мне зрабіла нямецкая яўрэйка, якая працавала ў нашага начальства). Мы прыйшлі позна ўначы да Ленінай сястры, нас накармілі, і мы ляглі спаць. Лена спала ў хаце, а мяне адправілі на сенавал. Раніцай мы паснедалі, пасля Леніна сястра запрэгла каня. Мы выехалі, яна паказала мне дарогу і лес, праз які я павінна была ісці ў Заходнюю Беларусь. Леніна сястра з’ехала, а я засталася адна на дарозе ў незнаёмым месцы. Уся мая маёмасць была са мной. Я пайшла наперад. Я ніколі не бачыла, як расце маліна ў лесе, і я ішла па дарозе і ела ягады. Нарэшце з’явіўся хутар. Я ўбачыла там траіх мужчын і спытала на беларускай, ці патрабуецца ім памочніца па гаспадарцы. Пажылы мужчына сказаў, што не трэба, яны ўсё робяць самі, і што мне трэба ісці ў Польшчу і паказаў дарогу. Ён распавёў, што ручай там – гэта былая мяжа Польшчы (да 1939 года) [9]. За ручаём будзе Заходняя Беларусь, і там будзе прасцей знайсці працу. Я падзякавала, але папрасіла старога паказаць мне дарогу. Ён пагадзіўся, і нейкі час мы ішлі разам. Раптам ён спытаў у мяне, ці не яўрэйка я? Я сказала, што так. Ён папярэдзіў мяне: «Ніколі нікому не кажы, што ты – яўрэйка. Паказвай пашпарт і маўчы». І я пайшла далей адна.
Між іншым, з усімі, хто мне дапамагаў, я пасля сустрэлася. З гэтым старым я сустрэлася выпадкова, калі я патрапіла на яго хутар у складзе групы партызан; ён мне распавёў, што тых двух мужчын, якіх я бачыла ў яго тады, потым забілі немцы.
Я прыйшла на наступны хутар, дзе жылі мама, дачка і сын. Яны спыталі мяне, адкуль я. Яны казалі на рускай мове, і толькі я – на беларускай. Я расказала ім, што я – з Мінска. Яны папрасілі мяне паказаць дакументы. З дакументаў было відаць, што я працую на галоўным складзе чыгункі. Аказалася, што сын жанчыны там таксама працаваў. Ён спытаў, каго я там ведаю. Я назвала некалькіх чалавек. Увогуле, я паспяхова прайшла праверку. Жанчына папрасіла мяне папрацаваць на наступны дзень у поле (жаць авёс) і паабяцала мне паказаць потым дарогу ў Заходнюю Беларусь. Я правяла ноч у доме; яны сказалі, што ўначы могуць прыйсці партызаны. На наступны дзень мне далі серп, і я працавала ў полі. Потым я дала жанчыне трохі мыйнага парашка і працягнула свой шлях. Гаспадыня трошкі праводзіла мяне, так як я баялася лесу. Неўзабаве мы ўбачылі двух мужчын, якія касілі траву на паляне. Жанчына ведала гэтых мужчын (бацьку і сына) і прапанавала ім мяне як працаўніка. Мужчына зваўся Павел Булах. Ён папрасіў мяне паказаць мае дакументы, а пазней яго жонка пагадзілася ўзяць мяне. У іх было трое дзяцей: Валодзя, Сяргей і Ніна. У маім пашпарце была адзнака аб тым, што я замужам. Жонцы Паўла я сказала, што ўмею рабіць усё. Яна вырашыла пачаць з дойкі каровы. Я сказала, што для мяне гэта будзе вельмі цяжкая праца, так як я даўно жыла ў горадзе. Увогуле, гаспадары пасля мяне потым дадойвалі карову. Я пражыла ў іх каля месяца; аднойчы я засталася адна дома з дзецьмі, а Павел з жонкай з’ехалі ў суседнюю вёску на пахаванне. Раптам прыбегла Ніна і закрычала: «А да нас ідуць партызаны!». Я пабегла ў хату, схавалася за шафу. Чую, як партызаны пытаюцца ў дзяцей пра бацькоў. Ніна распавяла партызанам, што бацькі з’ехалі на пахаванне, і дадала: “А ў нас ёсць дзяўчына!».
У гэтым момант я зразумела, што няма сэнсу хавацца, і выйшла з-за шафы. Іх было 5 чалавек. У мяне зноў спыталі дакументы. Камандзір праверыў прапіску, дзе было пазначана, што я прапісаная ў пасёлку Камінтэрн ў наваколлі Мінска (у рэальнасці гэта было досыць далёка ад майго месца жыхарства). Камандзір сказаў, што мы з ім былі суседзямі. Ён стаў задаваць мне пытанні, на якія я не ведала адказу. Я прызналася, што я – яўрэйка, і што я ўцякла з гета. Я стала прасіць іх, каб яны забралі мяне з сабой: так як яны раскрылі мяне, я не ведала, што мне сказаць гаспадару. Сярод партызан быў адзін яўрэй [Алена Аскар’еўна назвала яго «аід» на мове ідыш]. Камандзір звярнуўся да дзяцей, каб яны перадалі бацьку: дзяўчына павінна жыць на хутары, пакуль не прыйдуць партызаны і не забяруць яе.
Мне ён сказаў, што цяпер яны ідуць на заданне, а на зваротным шляху паабяцаў за мной зайсці, і дадаў, што калі мяне не будзе, то яны спаляць хутар. І яны сышлі.
Калі гаспадары хутара вярнуліся дадому, іх дачка ім усё распавяла. Яе бацька адказаў, што ён здагадваўся пра тое, што я – яўрэйка. Я чула іх размову. Тады гаспадар папрасіў мяне расказаць усё падрабязна пра сябе і, у прыватнасці, назваць сапраўднае імя. Гаспадыня тут жа сказала, што і ў яе былі падазрэнні, так як я не заўсёды адгукалася на сваё імя.
Я расказала ім усё, і гаспадар здзівіўся таму, што ў мяне валасы былі прамыя і я не картавіла. Я пражыла ў іх яшчэ месяц. Ніхто не прыйшоў.
Раптам туды ў лес (побач з хутарам) прыляцела маскоўская дэсантная група. Іх было 8 чалавек. Яны прыйшлі на хутар, і я ім сказала, што я хачу ў партызанскі атрад, хачу адпомсціць за ўсіх маіх загінулых родных, бо я засталася адна. Яны паабяцалі забраць мяне. Так я трапіла ў маскоўскую дэсантную групу ў верасні-кастрычніку 1942 года, і з гэтага часу па ліпень 1944 года я была ў партызанах. Група вырасла ў брыгаду, брыгада – у злучэнне. Мы ўвесь час дзейнічалі ў адной мясцовасці. Наша база была ў вёсцы Стайкі. У 1943 г. я была параненая ў спіну ў баі (асколак увайшоў мне ў спіну). Нашым партызанскім злучэннем кіравалі з цэнтра партызанскага руху ў Маскве. Потым нашым камандзірам стаў чэх Франц Дворак. Пасля ранення я трапіла ў партызанскі шпіталь. Партызаны жылі ў зямлянках і зімой, і ўлетку, не распранаючыся. Шпіталь быў таксама ў зямлянках. Там быў вельмі добры доктар Свістуненка. Ён зрабіў мне пераліванне крыві, а потым мяне адправілі да гаспадароў хутара. Яны дапамаглі мне ачуняць: іх сям’я лаяльна ставілася да партызанаў і падтрымлівала іх.
Я стала камендантам вёскі, найбольш аддаленай ад нямецкага гарнізона. На нашай тэрыторыі было сем камендантаў. У нашых вёсках перыядычна з’яўляліся немцы. Адзін раз падчас нарады тры каменданта блізкіх вёсак былі заспетыя немцамі і расстраляныя. А да Марозаўкі (маёй вёскі) немцы баяліся набліжацца, так як на шляху было шмат іншых вёсак, якія кантраляваліся партызанамі. У 1944 годзе немцы блакіравалі нас падчас адступлення з боем. Яны падпалілі лес вакол, і мы не ведалі, куды ісці. Мы бегалі па лесе. Я апынулася з дзвюма дзяўчынкамі з нашай брыгады. У нас былі з сабой сухары, але не было вады. У мяне быў абрэз вінтоўкі. Дзяўчынкі баяліся маёй вінтоўкі, так як без зброі мы маглі выглядаць як мясцовыя жыхары, а са зброяй маглі быць толькі партызанамі. У выніку мы вырашылі закапаць вінтоўку.
Увогуле, з 1942 году па 3 ліпеня 1944 году я была ў партызанскім атрадзе, а потым мы злучыліся з рэгулярнымі часткамі Чырвонай арміі. Пасля гэтага мы атрымалі загад ачысціць лясы. Немцы разбіліся на невялікія групы і хаваліся ў лясах (у прыватнасці, дабраахвотнікі з мясцовага насельніцтва). Яны жылі ў нашых зямлянках, а мы іх шукалі. Гэта працягвалася прыкладна тыдзень. З-за гэтага я не патрапіла на парад у гонар вызвалення Мінска. Я апынулася ў Мінску пазней. Мяне з некалькімі дзяўчынамі адразу ж узялі на працу: мы былі сакратарамі (выдавалі талоны на ежу, дакументы, характарыстыкі). Франц Дворак, мой камандзір, сказаў мне, што паколькі я была з самага пачатку ў партызанскім атрадзе, я павінна апісаць усё ў падрабязнасцях (ён жа не мог пісаць па-руску). Толькі пасля таго, як я гэта зрабіла, ён выдаў мне мае дакументы.
У 1944 годзе да нас прыехаў намеснік старшыні гарвыканкама Мінска, і папрасіў двух пісьменных дзяўчат для працы ў яго ў прыёмнай. Ён не хацеў браць людзей, якія былі на акупаванай тэрыторыі. Узялі мяне і маю сяброўку Алу.
Мы з Алай жылі ў гасцініцы. Так працягвалася некалькі месяцаў, потым мы сталі прасіць нейкае жыллё. Нам на дваіх далі адзін маленькі пакойчык з кухняй на першым паверсе. Ала была з Кінгесепа [горад у Ленінградскай вобласці]; перад вайной яна працавала ў Мінску. У час вайны яна працавала ў немцаў у пашпартным стале. Яна выдавала партызанам пашпарты, але немцы пра гэта даведаліся. Алу своечасова папярэдзілі, яна паспела сысці і засталася жывая.
Кватэра майго дзядзькі Давіда ацалела, але ў ёй жыў начальнік мясцовага КДБ [10]. Мяне туды не пусцілі. На кватэры дзядулі я знайшла лісты ад цёткі Полі і дзядзькі Давіда. З лістоў я даведалася, што цётка Поля, жонка дзядзькі Давіда, была эвакуіравана ў Башкіртарстан. Мне таксама стала зразумела, што яны хочуць вярнуцца дадому. Я зрабіла ім выклік. Я думала, што, калі мае сваякі прыедуць, мы будзем жыць у маім пакоі ўсе разам. Але раптам з’явілася гаспадыня нашай кватэры – яўрэйская жанчына з дзвюма маленькімі дзецьмі, і пракурор Мінска пастанавіў вярнуць ёй пакой. Мы з Алай павінны былі выселіцца. Тым не менш, гаспадыня аказалася вельмі добрым чалавекам: яна ўвайшла ў наша становішча, і дазволіла нам застацца ў пакоі. У гэтым пакойчыку нас было 5 чалавек: гэтая жанчына з двума дзецьмі, Ала і я. Я была ў жаху: куды я пасялю цётку з дзецьмі?
Мы (Ала і я) вырашылі, што нейкі час мы пажывём ў будынку выканкама.
Цётка з дзецьмі прыехалі недзе ў снежні 1944 года або ў студзені 1945 года. Я ўсё распавяла цётцы, і нам удалося пасяліць яе з дзецьмі ў яе былой кватэры разам з новымі жыхарамі.
У Мінску хутка наладжвалася мірнае жыццё, у мяне была добрая праца. Мне ж было вельмі цяжка хадзіць па вуліцах горада, у якім былі забітыя мае бацькі, мой брацік (усе мае сваякі). Сястра маёй мамы цётка Маня (нават больш, чым сястра: блізнюк маёй мамы) жыла з сям’ёй у Ленінградзе і выжыла ў блакадзе. Я пераехала ў Ленінград і паступіла ў зубалячэбную школу. Было гэта ў 1945 годзе. А ў 1946 годзе я выйшла замуж.
Мой муж, Драпкін Вульф Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1921 годзе ў Гарадку (тэрыторыя сучаснай Беларусі). Ва ўзросце двух месяцаў бацькі прывезлі яго ў Ленінград; школу ён скончыў таксама ў Ленінградзе. Яго маці была хатняй гаспадыняй, не працавала, а бацька быў дырэктарам вялікай крамы на Лігаўскім прашпекце. Усю блакаду ён знаходзіўся ў Ленінградзе, а сям’я была ў эвакуацыі. У мужа былі яшчэ брат і дзве сястры. Перад вайной ён скончыў ваеннае вучылішча сувязі, атрымаў прызначэнне на Далёкі Ўсход і вайну сустрэў у цягніку, калі ехаў па прызначэнні. Падчас вайны ён служыў у Іране, у Сярэдняй Азіі. Там ён перахварэў на брушны тыф і малярыю, і падарваў сваё здароўе. У 1945 годзе ён прыехаў у Ленінград і паступіў у Ваенную акадэмію радыёэлектронікі імя Будзённага. У 1946 годзе мы пазнаёміліся ў доме маёй цёткі, куды мой будучы муж прыйшоў па справах. І ён, і я скончылі першы курс, і ўлетку пажаніліся.
Гэта было 9 жніўня 1946 года. Мая будучая свякроў была вельмі набожным чалавекам, і сказала, што яна прызнае толькі хупу. Ведаеце, хупа у той час была раўназначная самагубству, так як мой муж быў сябрам партыі. Мы баяліся, але, тым не менш, ён пайшоў на гэтую рызыку. Я не пярэчыла, бо гэта было жаданне свякрухі. Быў выходны дзень, сваякі паехалі кудысьці ў Сястрарэцк або Зяленагорск і прывезлі рабіна. Адкрылі малую сінагогу, і там у нас была хупа. Так што вяселле прайшло і па яўрэйскай традыцыі, і па савецкіх правілах (зразумела, мы зарэгістравалі наш шлюб і ў ЗАГСе).
9 мая (у Дзень Перамогі) 1947 года я нарадзіла сына. Мой сын Аляксандр Драпкін нарадзіўся моцным, здаровым хлопчыкам.
27 чэрвеня 1949 года мой муж раптоўна памёр. Гэта адбылося ў трамваі. Ён сказаў пасажырам, што яму дрэнна, і ўсё.
Жылі мы разам з яго бацькамі яшчэ 3 гады. Яго бацькі страцілі дваіх сыноў (Барыс быў забіты падчас вайны, а мой муж памёр пасля вайны).
У 1948 годзе я скончыла вучобу.
Адзінаццаць месяцаў я была дома з дзіцем, а пасля стала працаваць у дзіцячай паліклініцы. Потым мяне пераводзілі ў розныя паліклінікі, але я ні разу не звальнялася, і прапрацавала 35 гадоў да 60 гадоў (да 1985 г.), а потым пайшла на пенсію.
Я памятаю артыкулы цэнтральных газет на тэму «Справы ўрачоў» [11]. Было гэта ў 1952 годзе. Тыя артыкулы аказалі вельмі вялікі ўплыў на мяне: я вырасла ва ўмовах савецкай прапаганды і лічыла, што ўсё тое, што публікуецца ў цэнтральнай прэсе, – праўда. У паліклініцы, дзе я працавала, я падзялілася сваімі думкамі з кіраўніком паліклінікі (таксама яўрэйкай) Аншэліс. Гэтая мудрая жанчына пільна паглядзела на мяне і сказала: «Алена Аскар’еўна, не верце гэтым газетам; вось убачыце, калі-небудзь іх рэабілітуюць»[12].
Ва ўзросце 25 гадоў я засталася ўдавой. Я жыла з сынам і не хацела выходзіць замуж другі раз.
У 1959 годзе я пазнаёмілася з Лэйбам Беравічам Свердліным. Да таго часу ў яго памерла жонка, і ён застаўся адзін з двума сынамі: Вадзімам (1934 года нараджэння) і Сашам (1944 года нараджэння). Па спецыяльнасці ён быў будаўніком. Бацька другога мужа быў рабінам у Полацку ў Беларусі, дзе і нарадзіўся мой муж. Пазнаёміліся мы ў кватэры маёй сяброўкі Эці Гордман. Яна жыла ў камунальнай кватэры разам з сястрой майго другога мужа. У студзені 1960 года мы пажаніліся. Вясельнай цырымоніі ў нас не было.
Нас было пяцёра: я, мой муж і тры сына. Да таго часу Вадзім быў ужо жанаты. Ён пераехаў у мой пакой, а я з сынам – да мужа, але Вадзім шмат часу праводзіў у нас. Малодшы сын мужа Аляксандр і мой сын (таксама Аляксандр) адразу пасябравалі, і ўсе святы праводзілі разам. Яны і зараз сябруюць.
Старэйшы сын мужа Вадзім скончыў Ленінградскі інстытут чыгуначнага транспарту (будаўнічы факультэт) і працаваў будаўніком. На жаль, ён памёр гадоў 7-8 таму.
Малодшы сын мужа Аляксандр таксама скончыў Ленінградскі інстытут чыгуначнага транспарту (механічны факультэт) і шмат гадоў прапрацаваў інжынерам на заводзе імя Кірава.
Мой сын Аляксандр вучыўся ў Вышэйшым ваенным вучылішчы сувязі імя Папова, а потым перайшоў на факультэт Інстытута сувязі імя Бонч-Бруевіча, які і скончыў. Цяпер ён – бізнесмен.
У нашых сыноў ёсць сем’і, дзеці, а ў мяне – ўнукі. У старэйшага Аляксандра – яўрэйская сям’я. Мой унук нарадзіўся ў 1975 годзе.
У майго сына ёсць дачка. Яна таксама нарадзілася ў 1975 годзе. Цяпер яна жыве ў ЗША са сваёй мамай і дзядулем; яна не замужам. Яны ўжо 20 гадоў жывуць у ЗША (у Каліфорніі). Унучку я бачу вельмі рэдка, калі яна прыязджае ў Расію. Мой сын ажаніўся другі раз; ён выхоўвае сына другой жонкі.
З другім мужам мы пражылі 28 гадоў. У 70 гадоў ён яшчэ працягваў працаваць … Ён памёр ў 1988 годзе ад інсульту.
Калі я пайшла на пенсію, мы пераехалі ў іншы раён (у кватэру, дзе я жыву цяпер). Выйшаўшы на пенсію, я працягвала працаваць у дзіцячай стаматалагічнай паліклініцы і на стаматалагічных аглядах у школах і дзіцячых садках.
У шлюбе з другім мужам мы заўсёды адзначалі Пэсах, не забывалі Ём Кіпур. У доме была маца, фаршыраваная рыба, курыца. Вядома, мы не строга прытрымліваліся яўрэйскіх традыцыяў, але стараліся неяк адзначаць святы.
У 1995 годзе я пабывала ў Ізраілі ў складзе дэлегацыі інвалідаў і ветэранаў вайны Масквы [13]. Мяне запрасілі далучыцца да гэтай дэлегацыі.
Сур’ёзна вывучаць Традыцыю я пачала толькі цяпер, так як у савецкі час у нас не было такой магчымасці. Шкада, што я не ведаю іўрыт. Ідыш я трохі ведаю (я лепш разумею, чым гавару). Сыны пасталелі, усвядомілі сябе яўрэямі. Часам ходзяць у сінагогу, у дзень смерці другога мужа замаўляюць Кадзіш.
Кожную суботу я езджу ў сінагогу. Ніякай дапамогі я не атрымліваю: я – інвалід вайны, і ў мяне добрая пенсія. Ад Швейцарыі і ад Германіі я атрымала ўсё, што было належала вязням гета.
[1] пяціпрацэнтная квота: Колькасць яўрэяў у вышэйшых навучальных установах царскай Расіі не павінна была перавышаць 5% ад агульнай колькасці навучэнцаў.
[2] «Хэсэд»: «Хэсэд» ( «клопат», «міласэрнасць» на іўрыце) – дабрачынная арганізацыя, заснаваная Амосам Аўгарам у канцы 20-га стагоддзя. «Хэсэд» пры падтрымцы Канферэнцыі па матэрыяльных прэтэнзіях яўрэяў да Германіі («Клеймс Конфэренс») і камітэта «Джойнт» дапамагае яўрэям, якія жывуць у нястачы, якія трапілі ў нядолю, весці годнае жыццё ў цяжкіх эканамічных умовах, а таксама садзейнічае развіццю іх самаідэнтыфікацыі. «Хэсэд» рэалізуе мноства праграм, накіраваных на падтрымку ўсіх тых, хто мае патрэбу ў дапамозе, у прыватнасці, пажылых чальцоў грамадства. Асноўныя кірункі дапамогі ў сацыяльнай сферы ўключаюць: працу ў службах цэнтра (прадастаўленне інфармацыі, рэкламу дзейнасці цэнтра, сувязі з замежжам і бясплатную арэнду медыцынскага абсталявання); дапамогу дома (клопат і дапамогу па доме, дастаўка прадуктаў харчавання, дастаўка гарачай ежы, дробны рамонт); працу з грамадой (клубы, сумесныя трапезы, паліклініка ў дзённы час, кансультацыі дактароў і юрыстаў); валанцёрскія праграмы (праграмы навучання). Цэнтры «Хэсэд» прывялі да сапраўднай рэвалюцыі ў жыцці яўрэяў краін былога СССР. Людзі ўбачылі і адчулі адраджэнне яўрэйскіх традыцый гуманізму. На постсавецкай прасторы цяпер дзейнічае больш за восемдзесят цэнтраў «Хэсэд», дзейнасцю якіх ахоплена яўрэйскае насельніцтва больш чым васьмі соцен населеных пунктаў.
[3] Чарнышэўскі Мікалай Гаўрылавіч (1828-1889 гг.): Рускі [літаратурны] крытык і рэдактар, кар’ера якога як публіцыста пачалася ў 1853 годзе ў часопісе «Сучаснік»; дзякуючы Чарнышэўскаму, «Сучаснік» стаў вядучым радыкальным выданнем свайго часу. Чарнышэўскі надаваў асаблівае значэнне сацыяльнаму аспекту ў літаратуры. Яго раман «Што рабіць?» (1863) лічыўся ў СССР класікай рэвалюцыйнага рамана. М.Г. Чарнышэўскі быў арыштаваны за рэвалюцыйную дзейнасць ў 1862 г., асуджаны на катаржныя працы тэрмінам на сем гадоў і да дваццаці гадоў пасялення ў Сібіры. Яму было дазволена вярнуцца з Сібіры ў 1883 годзе ў сувязі з дрэнным станам здароўя; рэшту сваіх дзён М.Г. Чарнышэўскі правёў у родным Саратаве.
[4] Герцэн Аляксандр І. (1812-1870 гг.): Рускі рэвалюцыянер, пісьменнік і філосаф.
[5] Дача (лецішча): сельскі дом; тэрмін мае на ўвазе невялікія хаты і ўчасткі зямлі. Савецкімі ўладамі было прынята рашэнне дазволіць гэты від дзейнасці савецкім людзям у якасці дапамогі. Большасць гарадскіх жыхароў вырошчвае агародніну і садавіну на сваіх садовых участках, з якіх робіць нарыхтоўкі на зіму.
[6] Камунальная кватэра: Савецкія ўлады планавалі палепшыць жыллёвыя ўмовы шляхам канфіскацыі «залішняй» жылой плошчы ў заможных сем’яў пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года. У кватэры засялялі некалькі сем’яў, пры гэтым кожная сям’я займала адзін пакой, а кухня, прыбіральня і ванны пакой былі агульнымі для ўсіх жыхароў. Камунальныя кватэры ці камуналкі існавалі дзесяцігоддзямі, што было абумоўлена хранічным недахопам жылля ў гарадах. Камуналкі існуюць і цяпер, нягледзячы на дзяржаўныя праграмы будаўніцтва новых дамоў і ліквідацыю камунальных кватэраў.
[7] Вораг народа: савецкі афіцыйны тэрмін, эўфемізм для абазначэння рэальнай ці меркаванай палітычнай апазіцыі.
[8] Вялікая Айчынная вайна: 22-га чэрвеня 1941 году ў 5 гадзін раніцы нацысцкая Германія напала на Савецкі саюз без абвяшчэння вайны, што стала пачаткам так званай «Вялікай Айчыннай вайны». План «маланкавай вайны» Германіі, вядомы як аперацыя “Барбароса”, практычна дасягнуў сваёй мэты па разгроме Савецкага саюза ў першыя месяцы пасля нападу. Заспетыя знянацку, непадрыхтаваныя савецкія войскі страцілі цэлыя арміі і вялікую колькасць тэхнікі ў першыя тыдні пасля пачатку вайны. Да лістапада 1941 году, нямецкая армія захапіла Украінскую Рэспубліку, узяла ў аблогу Ленінград (другі па велічыні горад СССР) і пагражала ўзяццем самой Масквы. Вайна скончылася для Савецкага саюза 9-га мая 1945 года.
[9] Анэксія ўсходняй Польшчы: Згодна з сакрэтным пратаколам да пакту Молатава-Рыбентропа, размяжоўваюцца сферы ўплыву / тэрытарыяльных інтарэсаў СССР і Германіі ва Усходняй Еўропе, Савецкі саюз акупаваў ўсходнюю частку Польшчы ў верасні 1939 году. Новадалучаныя землі былі падзеленыя на пачатку лістапада паміж Украінскай і Беларускай Савецкімі Рэспублікамі.
[10] КДБ: КДБ ці Камітэт дзяржаўнай бяспекі быў галоўным савецкім органам контрвыведкі і знешняй выведкі, а таксама галоўнай сакрэтнай службай з 1954 году па 1991 год.
[11] «Справа ўрачоў»: «Справа ўрачоў» – сфабрыкаваная (недаказаная) змова групы маскоўскіх лекараў з мэтай забойства кіраўнікоў урада і партыі. У студзені 1953 году савецкая прэса заявіла аб арышце дзевяці ўрачоў, шэсць з якіх былі яўрэямі, і аб прызнанні імі віны. Пасля смерці Сталіна ў сакавіку 1953 года судовае разбіральніцтва так і не было праведзена. Афіцыйны друкаваны орган партыі – газета “Правда” – пазней інфармаваў аб тым, што абвінавачванні супраць урачоў былі ілжывымі, а прызнанні здабытыя пад катаваннямі. Гэтая справа стала адным з горшых прыкладаў праявы антысемітызму ў перыяд праўлення Сталіна. Хрушчоў у сваім сакрэтным дакладзе на XX-ым з’ездзе КПСС у 1956 годзе заявіў, што Сталін планаваў выкарыстоўваць «Справу ўрачоў» для чыстак у вышэйшых эшалонах савецкай улады.
[12] Рэабілітацыя ў Савецкім саюзе: Многія людзі, арыштаваныя, якія зніклі ці былі забітыя ў гады кіравання І.Сталіна, былі рэабілітаваныя пасля XX з’езда КПСС у 1956 годзе, калі Хрушчоў публічна выкрыў культ асобы Сталіна і прыадчыніў заслону таямніцы над тым, што адбываліся ў СССР у гады кіравання Сталіна. Толькі пасля афіцыйнай рэабілітацыі людзі ўпершыню даведаліся пра тое, што адбылося з іх сваякамі, так як інфармацыя аб арыштаваных да гэтага не раскрывалася.
[13] Савет яўрэяў-ветэранаў Масквы: заснаваны ў 1988 годзе яўрэйскай суполкай Масквы. Асноўная мэта арганізацыя – узаемадапамога, а таксама аб’яднанне яўрэяў-франтавікоў, збор і публікацыя ўспамінаў пра вайну, арганізацыя сустрэч з шырокай грамадскасцю і моладдзю.
Памяць – адукацыйная праграма Centropa па гісторыі яўрэяў ХХ стагоддзя ў Беларусі і Расіі.
Ⓒ 2020 Centropa — Усе правы абаронены
Юрыдычная інфармацыя — Палітыка прыватнасці
Cookie Settings.
